Hội chứng đau nhức sọ mặt bao gồm các bệnh lý gây ra đau nhức vùng sọ, đáy sọ và vùng mặt. Đau nhức vùng sọ mặt do nhiều nguyên nhân gây nên có liên quan đến các dây thần kinh vùng sọ mặt như dây thần kinh V, IX, X. Trong đó dây thần kinh V chi phối cảm giác các xoang mặt, vùng mặt, da đầu, đáy sọ. Dây IX, X chi phối cho vùng họng và tai. Đau dây thần kinh V thường gặp hơn dây IX, X.

Dây thần kinh V là dây thần kinh hỗn hợp. Các nhánh vận động của dây V chi phối tất cả các cơ nhai, còn các nhánh cảm giác của nó thì chi phối cảm giác các vùng trên mặt và khoang miệng. Ở ngoại vi dây thần kinh V chia làm 3 nhánh chính: hai nhánh trên chỉ có các dây cảm giác, còn nhánh thứ ba gồm cả các nhánh cảm giác và vận động.

Đau dây thiệt hầu ít gặp hơn nhiều so với đau dây V chỉ bằng 1/70-100 đau dây V, thường gặp ở người lớn > 60 tuổi.

Đau nhức vùng sọ mặt là tình trạng đau mãn tính ảnh hưởng nhiều đến cuộc sống, gây mệt mỏi kéo dài, giảm chất lượng cuộc sống nghiêm trọng. Ban đầu triệu chứng đau của dây thần kinh vùng mặt gây hội chứng đau nhức vùng mặt có thể đau âm ỉ, thời gian đau ngắn, các cơn đau thưa nhưng sau đó có thể tiến triển và gây ra những cơn đau kéo dài hơn, thường xuyên hơn, có thể gây ra cơn đau dữ dội đặc biệt ở nữ giới. Hiện nay có nhiều phương pháp điều trị đem lại hiệu quả đau, giảm đáng kể triệu chứng đau vì vậy cần phát hiện và chẩn đoán được nguyên nhân gây ra hội chứng đau vùng sọ mặt để có phương pháp điều trị hiệu quả.

Các nguyên nhân viêm, nhiễm trùng, khối u: các tổn thương trong trung ương-sọ não hay các dây thần kinh ngoại biên: về mạch máu, các khối u trong nội sọ-não màng não ở vùng hành não (hội chứng Wallenberg) cầu não, vùng tuyến yên, vùng đỉnh xương đá (hội chứng Willis, Gradenigo), các bệnh lý viêm xương, tắc mạch máu, phình mạch cảnh, viêm động mạch màng não mạn tính (hội chứng Raeder), khối u hậu nhãn cầu-sau ổ mắt (hội chứng Tolosa-Hunt), viêm tắc tĩnh mạch xoang hang (hội chứng đỉnh xương đá), khối u vòm mũi họng, hốc mắt-nguyên phát, thứ phát (hội chứng khe bướm), các nguyên nhân gây tăng áp lực nội sọ.

• Tai mũi họng (viêm các hốc xoang mặt hội chứng Migraines), amydale, tai, lao, ung thư Tai Mũi Họng (khó phát âm, khó nuốt), Hội chứng Eagle hay đau vòi nhĩ do chèn ép dây thiệt hầu do quá phát mỏm trâm hay can xi hóa dây chằng trâm móng. Những bất thường này có thể do hậu quả của sang chấn hay sau cắt lưỡi.

• Mắt: nhiễm trùng ổ mắt

• Răng hàm mặt: sâu răng, nha chu viêm, khối u,..

• Chấn thương vùng mặt là nguyên nhân được xác định rõ ràng và dễ, còn do viêm và thoái hóa dây thần kinh có khi rất khó xác định hoặc hai loại này cùng kết hợp mà biểu hiện trên lâm sàng cũng gần giống nhau.

• Khác:  rối loạn vận mạch vùng mặt gây ra hội chứng đau nhức vận mạch vùng sọ mặt, đau đầu do huyết áp, do thay đổi thói quen sinh hoạt làm việc.

Đau nhức sọ mặt do dây thần kinh sinh ba

Có thể bao gồm một hoặc nhiều triệu chứng sau:

• Các cơn đau dữ dội như dao đâm hoặc có thể cảm thấy như bị điện giật

• Các cơn đau tự phát hoặc các cuộc tấn công được kích hoạt bởi những thứ như chạm vào mặt, nhai, nói hoặc đánh răng

• Cơn đau kéo dài từ vài giây đến vài phút

• Có thể có cơn đau dai dẳng, kéo dài nhiều ngày, vài tuần, vài tháng hoặc lâu hơn - một số người có những khoảng thời gian họ không cảm thấy đau

• Đau liên tục, cảm giác nóng rát có thể xảy ra trước khi nó tiến triển thành cơn đau giống như co thắt của đau dây thần kinh sinh ba

• Đau ở các khu vực được cung cấp bởi dây thần kinh sinh ba, bao gồm má, hàm, răng, nướu, môi, hoặc ít thường xuyên hơn là mắt và trán

• Đau ảnh hưởng đến một bên của khuôn mặt tại một thời điểm, mặc dù hiếm khi có thể ảnh hưởng đến cả hai bên của khuôn mặt

• Đau tập trung tại một điểm hoặc lan rộng trong một mô hình rộng hơn

• Tấn công trở nên thường xuyên và dữ dội hơn theo thời gian

Triệu chứng của đau dây thần kinh IX, X

• Cơn đau tương tự đau dây V, đau theo cơn.

• Thường 1 bên, thường ở bên trái. Gần với amydal, ở ống tai ngoài, đáy lưỡi, lan tỏa về phía tai và góc hàm.

• Dạng khu trú ở tai có thể ở dưới dạng viêm tai hay viêm màng nhĩ. Vùng khởi phát là niêm mạc họng và vùng Amydal, khi nuốt, ho, xoay đầu, rất hiếm đau khi nói, há miệng và không bao giờ đau khi nhai như trong đau dây mặt.

• Đau có thể kèm theo ho, tăng tiết nước bọt, loạn nhịp tim (ngất, hạ huyết áp).

• Chấn thương vùng mặt

• Mắc các viêm nhiễm liên quan đến vùng mặt, đầu, hầu họng

• Các khối u vùng đầu, mặt, hầu họng

• Tuổi > 50 tuổi

Điều trị triệt để các viêm nhiễm vùng đầu, mặt, hầu họng tránh các biến chứng gây viêm dây thần kinh vùng sọ mặt

Chẩn đoán đau dây thần kinh sinh ba chủ yếu dựa trên mô tả của bạn về cơn đau, bao gồm:

• Kiểu đau diễn ra đột ngột trong thời gian ngắn

• Vị trí đau: Các bộ phận trên khuôn mặt của bạn bị ảnh hưởng bởi cơn đau sẽ cho biết nếu dây thần kinh có liên quan.

• Hoàn cảnh xuất hiện: cơn đau thường được gây ra bởi sự kích thích nhẹ của má bạn, chẳng hạn như từ ăn uống, nói chuyện hoặc thậm chí gặp phải một làn gió mát.

• Khám thần kinh. Chạm và kiểm tra các bộ phận trên khuôn mặt của bạn có thể giúp bác sĩ xác định chính xác vị trí đau từ đó giúp định hướng nguyên nhân đau tại nhánh thần kinh nào

Chẩn đoán dựa vào các xét nghiệm cận lâm sàng để xác định nguyên nhân gây hội chứng đau nhức vùng mặt

• Chụp cộng hưởng từ (MRI) xác định xem có phải bệnh đa xơ cứng hoặc khối u gây ra đau dây thần kinh hay không. Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể tiêm thuốc nhuộm vào mạch máu để xem các động mạch và tĩnh mạch và làm nổi bật lưu lượng máu (chụp mạch cộng hưởng từ).

Các xét nghiệm khác như: chụp cắt lớp vi tính, xét nghiệm nhiễm trùng có thể dương tính nếu do viêm nhiễm

Điều trị các nguyên nhân gây đau nếu có như viêm nhiễm trùng, khối u trong nội sọ, mắt, răng hàm mặt, tai mũi họng. Bao gồm điều trị nội khoa và điều trị ngoại khoa. Điều trị nội khoa chủ yếu là điều trị triệu chứng. Tuy nhiên một số người có thể đáp ứng kém với thuốc hoặc có thể gặp tác dụng phụ khó chịu vì vậy đối với những người này có thể tiêm hoặc phẫu thuật.

Thuốc

Để điều trị đau dây thần kinh V, IX, X có thể dùng thuốc để giảm bớt hoặc chặn các triệu chứng đau lan đến não:

• Thuốc chống co giật: Nhóm carbamazepine (Tegretol, Carbatrol, những loại khác) để điều trị đau dây thần kinh sinh ba và nó được chứng minh là có hiệu quả trong điều trị bệnh. Các thuốc chống co giật khác có thể được sử dụng để điều trị đau dây thần kinh sinh ba bao gồm oxcarbazepine (Trileptal), lamotrigine (Lamictal) và phenytoin (Dilantin, Phenytek). Tác dụng phụ của thuốc chống co giật có thể bao gồm chóng mặt, nhầm lẫn, buồn ngủ và buồn nôn.  

• Thuốc làm giãn cơ như baclofen (Gablofen, Lioresal) có thể được sử dụng một mình hoặc kết hợp với carbamazepine. Tác dụng phụ có thể bao gồm nhầm lẫn, buồn nôn và buồn ngủ.

• Tiêm botox. Các nghiên cứu nhỏ đã chỉ ra rằng tiêm onabotulinumtoxinA (Botox) có thể làm giảm đau do đau dây thần kinh sinh ba ở những người không còn được giúp đỡ bằng thuốc. Tuy nhiên, cần nghiên cứu thêm trước khi điều trị này được sử dụng rộng rãi cho tình trạng này.

Phẫu thuật

Phẫu thuật chủ yếu là phẫu thuật dây thần kinh sinh ba. Các lựa chọn phẫu thuật cho đau dây thần kinh sinh ba bao gồm:

• Giải nén vi mạch: Phương pháp này liên quan đến việc di chuyển hoặc loại bỏ các mạch máu tiếp xúc với rễ ba lá để ngăn chặn dây thần kinh bị trục trặc. Nếu tĩnh mạch đang chèn ép dây thần kinh, bác sĩ phẫu thuật có thể loại bỏ nó. Các bác sĩ cũng có thể cắt một phần của dây thần kinh sinh ba (phẫu thuật thần kinh) trong thủ thuật này nếu các động mạch không ấn vào dây thần kinh. Hầu hết thời gian giải nén vi mạch có thể loại bỏ hoặc giảm đau thành công, nhưng cơn đau có thể tái phát ở một số người. Giải nén vi mạch có một số rủi ro, bao gồm giảm thính lực, yếu cơ mặt, tê mặt, đột quỵ hoặc các biến chứng khác. Hầu hết những người có thủ tục này không bị tê mặt sau đó.

• Phẫu thuật xạ hình não (dao Gamma): bác sĩ phẫu thuật hướng một liều bức xạ tập trung vào gốc rễ của dây thần kinh sinh ba, phương pháp này sử dụng bức xạ để làm tổn thương dây thần kinh sinh ba và giảm hoặc loại bỏ cơn đau.Phẫu thuật xạ hình não là thành công trong việc loại bỏ cơn đau cho phần lớn mọi người.Tê mặt có thể là một tác dụng phụ.

• Tiêm glycerol. bác sĩ sẽ tiêm một lượng nhỏ glycerol vô trùng, gây tổn thương dây thần kinh sinh ba và chặn các tín hiệu đau, phương pháp này thường làm giảm đau. Tuy nhiên, một số người bị đau tái phát sau đó và nhiều người bị tê mặt hoặc ngứa ran.

• Nén bóng. Trong quá trình nén bóng, bác sĩ sẽ đưa một cây kim rỗng qua mặt bạn và hướng nó đến một phần của dây thần kinh sinh ba đi qua đáy hộp sọ, sau đó luồn một ống mỏng, linh hoạt (ống thông) với một quả bóng ở đầu qua kim. Bác sĩ sẽ bơm phồng quả bóng với áp lực đủ để làm tổn thương dây thần kinh sinh ba và chặn tín hiệu đau. Nén bóng thành công kiểm soát cơn đau ở hầu hết mọi người, ít nhất là trong một khoảng thời gian. Hầu hết mọi người trải qua thủ tục này trải qua ít nhất một số tê mặt thoáng qua.

• Dùng nhiệt tần số: phá hủy có chọn lọc các sợi thần kinh liên quan đến đau, đâm một cây kim rỗng đến một phần của dây thần kinh sinh ba đi qua một lỗ mở ở đáy hộp sọ của bạn.
  Khi bác sĩ phẫu thuật thần kinh của bạn xác định vị trí một phần của dây thần kinh liên quan đến cơn đau. Sau đó, điện cực được làm nóng cho đến khi nó làm hỏng các sợi thần kinh, tạo ra một khu vực tổn thương (tổn thương). Nếu cơn đau của bạn không được loại bỏ, bác sĩ có thể tạo thêm tổn thương. Tổn thương nhiệt do tần số vô tuyến thường dẫn đến một số tê mặt tạm thời sau thủ thuật. Đau có thể trở lại sau ba đến bốn năm.

Điều trị khác

• Châm cứu,

• Phản hồi sinh học

• Trị liệu thần kinh cột sống và vitamin hoặc liệu pháp dinh dưỡng.

Xem thêm:

• Liệt dây thần kinh số VII (liệt mặt) có nguy hiểm không?
• Đánh giá sai số setup bệnh nhân xạ trị vmat ung thư vùng đầu cổ sử dụng mặt nạ cố định 3 điểm
• Phân loại hội chứng đau đầu và các biện pháp điều trị