Viêm thực quản do bức xạ là một biến chứng thường gặp ở những bệnh nhân ung thư được điều trị bằng xạ trị. Bên cạnh tiêu diệt các tế bào ung thư, xạ trị còn làm tổn thương các tế bào khỏe mạnh ở thực quản, gây viêm, sưng và loét niêm mạc. Tình trạng này không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống mà còn gây ra các biến chứng nghiêm trọng nếu không được điều trị kịp thời.
Bài viết này được viết dưới sự hướng dẫn chuyên môn của ThS. BS Mai Viễn Phương - Trưởng đơn nguyên Nội soi tiêu hóa - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park.
1. Nguyên nhân viêm thực quản do bức xạ
Viêm thực quản do bức xạ là một bệnh lý gây viêm, sưng nề, xung huyết, xuất huyết và tổn thương lớp niêm mạc do tác động của xạ trị. Quá trình này ảnh hưởng đến các mô xung quanh, làm hư hại tế bào và kích hoạt sự sản sinh cytokine gây viêm, đồng thời tạo ra các gốc oxy tự do liên quan đến xạ trị.
1.1 Dịch tễ học
Viêm thực quản do bức xạ là một trong những tác dụng phụ của quá trình xạ trị, chủ yếu xuất hiện ở các bệnh nhân điều trị ung thư, đặc biệt là ung thư phổi, ung thư vú và các bệnh ung thư gần vùng này.
Tuy nhiên, hiện tượng viêm thực quản do xạ trị thường là một biến chứng hiếm gặp và chỉ ảnh hưởng đến một tỷ lệ nhỏ bệnh nhân. Ngoài ra, một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng yếu tố di truyền có thể đóng vai trò quan trọng trong việc phát sinh tình trạng viêm thực quản do xạ trị, đặc biệt là mối liên hệ giữa đa hình nucleotide của yếu tố tăng trưởng biến đổi b-1 với viêm thực quản do xạ trị nghiêm trọng.
Một số yếu tố nguy cơ có thể làm tăng khả năng mắc viêm thực quản do bức xạ ở bệnh nhân, bao gồm:
- Chủng tộc da trắng.
- Trên 70 tuổi.
- Giới tính nữ.
- Tình trạng sức khỏe ban đầu yếu.
- Chỉ số khối cơ thể thấp.
- Mắc bệnh trào ngược dạ dày thực quản và khó nuốt.
1.2 Sinh lý bệnh
Xạ trị gây tổn thương cho lớp niêm mạc, kích hoạt sản xuất cytokine tiền viêm, cuối cùng dẫn đến tế bào chết đi và hình thành vết loét niêm mạc. Tác động của xạ trị vào DNA tế bào làm gia tăng các tín hiệu căng thẳng, từ đó thúc đẩy sản xuất cytokine tiền viêm và gây tổn thương niêm mạc. Nếu tổn thương quá mức, loét thực quản có thể xảy ra.
1.3 Mô bệnh học
Nội soi khi bệnh ở giai đoạn cấp tính có thể nhận diện các tình trạng như sung huyết, mất niêm mạc, bong tróc niêm mạc, loét và xuất huyết. Còn trong trường hợp mãn tính, bệnh nhân sẽ xuất hiện các dấu hiệu như xơ hóa, dị sản và viêm mãn tính.
Viêm thực quản do bức xạ ảnh hưởng chủ yếu đến các tế bào đáy của lớp biểu mô vảy. Sau khi xạ trị trong vòng 48 giờ, các dấu hiệu apoptosis bắt đầu xuất hiện. Sau vài tuần, các lớp dưới niêm mạc thực quản bị thoái hóa tuyến niêm mạc, gây phù nề nội mô và giãn mao mạch, dẫn đến hiện tượng sung huyết.
Trong khoảng một tháng, loạn sản tế bào thể hiện qua màng nhân không đồng đều, nhân mờ và mất chi tiết, với các nhân trở nên rõ nét hơn. Bên cạnh đó, tế bào chất xuất hiện với hình dạng bong bóng, đa hình thái, tế bào lớn và nhân có dấu hiệu tăng sắc tố, cùng với các thay đổi như parakeratosis và teo niêm mạc.
Viêm thực quản mãn tính diễn ra khi các nguyên bào sợi và tế bào viêm thâm nhập vào lớp cơ, gây phù nề và làm dày lớp dưới niêm mạc, dẫn đến xơ hóa và hẹp thực quản.
1.4 Bệnh sử và khám lâm sàng
Bệnh nhân mắc viêm thực quản do xạ trị có thể có tiền sử thể trạng yếu, chỉ số khối cơ thể thấp, bị trào ngược dạ dày thực quản và khó nuốt. Thêm vào đó, những bệnh nhân có u thâm nhiễm thực quản hoặc bệnh nhân ung thư giai đoạn cuối có nguy cơ cao bị viêm thực quản do bức xạ.
Đối với bệnh nhân có tiền sử xạ trị ung thư, bác sĩ cần được biết nếu người bệnh xuất hiện tình trạng như giảm cân, suy giảm chức năng hô hấp, khó khăn khi nuốt hoặc khàn giọng.
Các bác sĩ lâm sàng cần thực hiện một cuộc kiểm tra toàn diện niêm mạc miệng, tìm kiếm các dấu hiệu tưa miệng hoặc tổn thương bất thường. Đồng thời, bác sĩ cũng cần đánh giá hạch bạch huyết và tiến hành kiểm tra hô hấp kỹ càng. Những triệu chứng thường gặp bao gồm khó nuốt, buồn nôn, chán ăn và đau khi nuốt.
2. Chẩn đoán viêm thực quản do bức xạ
2.1 Chẩn đoán bệnh
Viêm thực quản do bức xạ có thể được phân thành hai loại: cấp tính và muộn. Viêm thực quản cấp tính xảy ra trong vòng 3 tháng sau khi điều trị, trong khi viêm thực quản muộn xuất hiện sau thời gian này.
Tuy nhiên, phần lớn các trường hợp viêm thực quản cấp tính thường phát triển trong khoảng 2 đến 3 tuần sau khi xạ trị, còn viêm thực quản muộn thường xuất hiện sau hơn 6 tháng. Các triệu chứng có thể kéo dài nhưng thường tự thuyên giảm. Trong một số trường hợp nghiêm trọng, bệnh có thể dẫn đến rối loạn vận động, thủng, rò rỉ hoặc hẹp thực quản.
Việc chẩn đoán viêm thực quản thường được thực hiện qua khám lâm sàng, tuy nhiên, nếu có lo ngại về các biến chứng nghiêm trọng hơn, bệnh nhân cần chẩn đoán bổ sung.
Phương pháp chụp X-quang thực quản cản quang là công cụ hữu ích để đánh giá tình trạng hẹp thực quản, sóng nhu động yếu và các vấn đề về loạn động. Ngoài ra, chụp cắt lớp vi tính (CT) vùng ngực và bụng có thể giúp đánh giá tình trạng rò thực quản và các đặc điểm của hẹp thực quản. Nội soi có thể được chỉ định để kiểm tra vết loét và thực hiện sinh thiết nếu cần thiết.
2.2 Chẩn đoán phân biệt
Viêm thực quản do bức xạ có thể xảy ra trong cả giai đoạn điều trị cấp tính lẫn mãn tính. Những bệnh nhân mắc viêm thực quản nghiêm trọng có nguy cơ gặp phải các biến chứng kéo dài cao hơn, và bác sĩ cần phải nhận diện được các biến chứng nguy hiểm có thể đe dọa tính mạng như loét, thủng, rò rỉ và hẹp thực quản. Bên cạnh đó, viêm thực quản do virus cytomegalovirus (CMV) cần được loại trừ ở những bệnh nhân này.
Các giai đoạn viêm thực quản do bức xạ:
- 0: Không có biểu hiện lâm sàng.
- 1: Xơ hóa nhẹ, gặp khó khăn khi ăn thức ăn rắn.
- 2: Khó nuốt, bệnh nhân có thể cần phải nong.
- 3: Xơ hóa nặng, bệnh nhân chỉ có thể ăn chất lỏng và cần nong thực quản.
- 4: Xuất hiện hoại tử, thủng hoặc hình thành lỗ rò.
3. Phương pháp điều trị
Triệu chứng bệnh thường xuất hiện từ hai đến ba tuần sau khi kết thúc liệu trình điều trị ban đầu, bao gồm các dấu hiệu như đau họng, khó nuốt và cảm giác như thức ăn bị mắc kẹt.
Điều trị bệnh bao gồm việc hỗ trợ bù nước và dinh dưỡng đầy đủ. Amifostine, một hợp chất triphosphate hữu cơ, đã được nghiên cứu và chứng minh là có khả năng bảo vệ cơ thể, chống lại bức xạ.
Amifostine là một thuốc bảo vệ bức xạ, được sử dụng cho những nhóm đối tượng có nguy cơ cao bị viêm thực quản do xạ trị. Thuốc này thường được tiêm 30 phút trước khi bắt đầu điều trị, và các nghiên cứu trên bệnh nhân đã chỉ ra rằng việc sử dụng Amifostine làm giảm nguy cơ viêm thực quản do xạ trị hiệu quả.
Thuốc này hoạt động như một chất chống oxy hóa, giúp trung hòa các gốc oxy tự do phát sinh trong quá trình bức xạ ion hóa. Một nghiên cứu đã khảo sát tác dụng của amifostine đối với bệnh nhân ung thư phổi không phải tế bào nhỏ đang tiến triển, cho thấy triệu chứng rối loạn khả năng nuốt có cải thiện, nhưng không làm giảm được tỷ lệ viêm thực quản ở những trường hợp nặng.
Glutamine, một chất bảo vệ phóng xạ khác, đã được nghiên cứu về khả năng giảm tỷ lệ viêm thực quản. Một thử nghiệm nhỏ ở bệnh nhân ung thư phổi không phải tế bào nhỏ cho thấy 49% trong số họ không gặp phải viêm thực quản khi được điều trị dự phòng bằng bột glutamine. Mặc dù thuốc chống viêm không steroid (NSAID) và các loại thuốc khác đã được nghiên cứu, nhưng vẫn chưa có kết quả rõ ràng về hiệu quả của chúng.
Điều trị viêm thực quản do xạ trị nhằm mục đích cung cấp đủ dinh dưỡng cho bệnh nhân và khuyến cáo họ tránh ăn thức ăn nóng hoặc cay để tránh làm tổn thương niêm mạc thực quản thêm.
Thay đổi chế độ ăn uống bằng các bữa ăn mềm, nhạt thường được áp dụng đồng thời với việc tránh xa những thực phẩm có thể gây kích ứng, chẳng hạn như rượu, món ăn cay hoặc những món ăn quá nóng hoặc lạnh.
Việc ăn nhiều bữa nhỏ trong ngày cũng có thể mang lại lợi ích. Đôi khi, bổ sung dinh dưỡng thông qua các chất bổ sung, truyền dịch tĩnh mạch, cân bằng điện giải hoặc dinh dưỡng tiêm truyền toàn phần là cần thiết. Ngoài ra, thuốc giảm đau có thể được sử dụng dưới dạng bôi ngoài hoặc qua đường toàn thân. Bên cạnh đó, liệu pháp chống nấm dự phòng cũng được chỉ định cho bệnh nhân để giảm nguy cơ bị tưa miệng.
Nếu thực quản bị hẹp, việc nong thực quản có thể là giải pháp cần thiết. Tuy nhiên, các rủi ro như thủng thực quản hoặc hút cũng là những nguy cơ tiềm ẩn. Một số nghiên cứu đã ghi nhận việc sử dụng stent để xử lý tình trạng hẹp mạch dài.
3.1. Tiên lượng điều trị
Triệu chứng viêm thực quản do bức xạ có thể tăng lên nhưng thường sẽ giảm dần và tự khỏi. Trong các trường hợp nặng, bệnh nhân có thể gặp các biến chứng như thủng thực quản, loét, rối loạn nhu động hoặc rò khí quản thực quản. Mặc dù không có phương pháp chữa trị hoàn toàn, nhưng các dấu hiệu này thường sẽ giảm bớt sau khoảng 2 đến 4 tuần kể từ khi kết thúc xạ trị.
3.2 Biến chứng có thể xảy ra
Dù viêm thực quản do xạ trị thường không nghiêm trọng và có xu hướng tự khỏi, nhưng trong một số trường hợp nặng, tình trạng này có thể dẫn đến loét, thủng thực quản, rò rỉ khí quản thực quản và làm hẹp thực quản. Những trường hợp nghiêm trọng này thường có sự liên quan đến các yếu tố di truyền và đa hình.
3.3 Chăm sóc sau nong thực quản và phục hồi chức năng
- Bệnh nhân cần tránh các thực phẩm cay hoặc có nhiệt độ quá nóng hoặc lạnh.
- Một chế độ ăn nhạt và mềm nhuyễn thường được ưu tiên.
- Tham vấn ý kiến từ các chuyên gia dinh dưỡng sẽ giúp đánh giá lượng calo cơ thể cần hàng ngày.
- Một số bệnh nhân có thể cần được truyền dịch tĩnh mạch hoặc nhận dinh dưỡng qua ống thông dạ dày.
- Cảm giác khó chịu có thể giảm nhờ thuốc lidocaine dạng uống, NSAID, hoặc thuốc ức chế bơm proton (PPI).
- Súc miệng và dùng Nystatin được khuyến khích, vì những bệnh nhân này dễ bị nhiễm nấm Candida gây tưa miệng và viêm thực quản.
3.4 Tư vấn cho bệnh nhân viêm thực quản
Nếu không có tình trạng bệnh lý nghiêm trọng như thủng, loét, rò rỉ, hẹp thực quản hay suy dinh dưỡng trầm trọng do khó nuốt, bệnh nhân không cần phải tham khảo ý kiến chuyên gia. Tuy nhiên, nếu cần can thiệp phẫu thuật hoặc nội soi nong thực quản, bệnh nhân nên tham vấn bác sĩ chuyên khoa tiêu hóa hoặc bác sĩ phẫu thuật tổng quát.
3.5 Nâng cao kết quả của nhóm chăm sóc sức khỏe
Viêm thực quản do xạ trị là vấn đề thường gặp ở những bệnh nhân xạ trị vùng thân trên. Các bệnh nhân này không thể ăn thức ăn rắn và/hoặc uống các loại chất lỏng. Thêm vào đó, quá trình ăn và nuốt thường gây đau đớn.
Việc điều trị viêm thực quản do bức xạ sẽ đạt hiệu quả cao nhất khi có sự phối hợp giữa các chuyên gia từ nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong đó, y tá đóng vai trò chủ chốt trong việc cung cấp kiến thức cho bệnh nhân về các biến chứng có thể xảy ra trước khi bắt đầu xạ trị. Đồng thời, họ còn có trách nhiệm giám sát lượng thức ăn bệnh nhân hấp thụ và thay đổi cân nặng của họ.
Để giảm đau và cảm giác khó chịu, dược sĩ có thể cung cấp lidocaine dạng chất nhầy cùng thuốc ức chế bơm proton hoặc sucralfate. Vì viêm thực quản do nấm là một nguy cơ tiềm ẩn, dược sĩ cần chủ động khuyên bệnh nhân bắt đầu sử dụng nystatin.
Chuyên gia dinh dưỡng cũng rất cần thiết trong trường hợp này, vì nhiều bệnh nhân gặp khó khăn trong việc ăn uống. Họ sẽ đánh giá nhu cầu năng lượng và đề xuất các phương án thay thế để cung cấp đủ lượng calo cần thiết cho bệnh nhân.
3.6 Kết quả điều trị viêm thực quản do bức xạ
Dù có những cải tiến trong điều trị bằng bức xạ, viêm thực quản vẫn tiếp tục xuất hiện và tỷ lệ mắc bệnh vẫn rất cao. Thực tế, số liệu về bệnh nhân mắc viêm thực quản do bức xạ chưa được công bố chính xác, nhưng số liệu này không phải là con số nhỏ.
Tuy vậy, viêm thực quản do xạ trị thường có tiên lượng tốt. Viêm thực quản là một tác dụng phụ thường gặp sau xạ trị, và các triệu chứng này sẽ thường tự hết trong khoảng từ 2 đến 4 tuần sau khi xạ trị kết thúc.
Đối với những bệnh nhân nhận liều xạ trị cao, một số biến chứng lâu dài như hẹp hoặc thủng thực quản có thể xuất hiện. Emami và cộng sự đã ước tính rằng khoảng 5% bệnh nhân nhận xạ trị ở mức 60 Gy sẽ phát triển các biến chứng muộn.
Sau khi trải qua quá trình xạ trị, bệnh nhân phát triển viêm thực quản và có nguy cơ mắc ung thư biểu mô tế bào vảy thực quản cao hơn gấp 5 đến 10 lần. Do đó, các chuyên gia y tế cần duy trì giám sát sức khỏe bệnh nhân liên tục.
4. Phòng ngừa và giáo dục bệnh nhân
Để ngăn ngừa viêm thực quản do bức xạ, nhiều tác nhân như amifostine, L-glutamine và NSAID đã được nghiên cứu, tuy nhiên, các kết quả thu được không thống nhất. Việc phòng ngừa hiệu quả đòi hỏi phải có nhận thức đúng đắn và tham vấn dinh dưỡng sớm trong suốt quá trình mắc bệnh.
Để đặt lịch khám tại viện, Quý khách vui lòng bấm số HOTLINE hoặc đặt lịch trực tiếp TẠI ĐÂY. Tải và đặt lịch khám tự động trên ứng dụng MyVinmec để quản lý, theo dõi lịch và đặt hẹn mọi lúc mọi nơi ngay trên ứng dụng.
Tài liệu tham khảo
- Agarwal V, Logie N, Morris CG, Bradley JA, Rotondo RL, Bradfield SM, Indelicato DJ. Esophagitis associated with multimodality management of pediatric Ewing sarcoma of thorax. Pediatr Blood Cancer. 2018 Jun;65(6):e27006
- Zeid Nesheiwat; Hina Akba. Radiation Esophagitis. StatPearls
