Hội chứng ruột kích thích (IBS) là một hội chứng chức năng đặc trưng bởi đau bụng mãn tính kèm theo thói quen đi đại tiện bị thay đổi. Mặc dù thường được coi là một rối loạn chức năng nhưng hiện nay đã có bằng chứng đáng kể cho thấy IBS có liên quan đến chất lượng cuộc sống kém và tác động tiêu cực đáng kể đến công việc và các lĩnh vực xã hội. Dữ liệu mới nổi cho thấy mối tương tác giữa các rối loạn tâm thần và hội chứng ruột kích thích, điều này chứng tỏ không nên bỏ qua mối liên quan này khi phát triển các chiến lược sàng lọc và điều trị.
1. Hội chứng ruột kích thích là gì?
Hội chứng ruột kích thích (IBS) là một hội chứng chức năng đặc trưng bởi đau bụng mãn tính kèm theo thói quen đi đại tiện bị thay đổi. IBS là một tình trạng đau đớn liên quan đến đau khổ tâm lý đáng kể và các bệnh tâm thần đi kèm như mức độ lo lắng cao hơn hoặc trầm cảm và ý định tự tử, có tác động tiêu cực đến chất lượng cuộc sống
Năm 1992, ủy ban Rome đã công bố tiêu chuẩn chẩn đoán lâm sàng đầu tiên của hội chứng ruột kích thích cũng có thể được sử dụng trong nghiên cứu. Phiên bản mới nhất, tiêu chuẩn chẩn đoán Roma III, là tiêu chuẩn vàng hiện hành để chẩn đoán bệnh nhân bị hội chứng này.
Theo các tiêu chí này, hội chứng ruột kích thích được định nghĩa là đau bụng tái phát hoặc khó chịu ít nhất 3 ngày / tháng trong 3 tháng gần đây liên quan đến hai hoặc nhiều hơn những điều sau:
- Gia tăng tình trạng đại tiện.
- Khởi phát liên quan đến thay đổi tần suất của đi ngoài.
- Khởi phát liên quan đến sự thay đổi hình thức (bề ngoài) của phân.
Hội chứng ruột kích thích có thể được phân loại thành các loại dựa trên thói quen đi ngoài chính: IBS với táo bón (IBS-C), IBS với tiêu chảy (IBS-D), IBS hỗn hợp (IBS-M) và IBS không phân loại (IBS-U).
Căn nguyên của hội chứng này có nhiều yếu tố và được cho là do rối loạn điều hòa trục não - ruột, trục HPA, thay đổi nhu động đường tiêu hóa, quá mẫn nội tạng, các yếu tố lây nhiễm, tăng cường phản ứng miễn dịch, tính nhạy cảm di truyền và các yếu tố tâm lý xã hội.
Giao tiếp giữa hệ thống thần kinh trung ương và hệ thống thần kinh ruột là một hệ thống kết nối hai chiều: Não ảnh hưởng đến chức năng của hệ thống thần kinh ruột và ruột ảnh hưởng đến não thông qua cảm ứng phế vị và giao cảm. Các triệu chứng có thể do rối loạn chức năng chủ yếu ở hệ thần kinh trung ương hoặc ở ruột, hoặc do kết hợp cả hai.
Căng thẳng thường làm trầm trọng thêm các triệu chứng của bệnh nhân bị hội chứng ruột kích thích. Trục hạ đồi - tuyến yên - thượng thận (trục HPA) là một thành phần quan trọng của cơ chế điều chỉnh chi phối các phản ứng hành vi, nội tiết thần kinh và tự chủ đối với căng thẳng.
Trục hạ đồi - tuyến yên - thượng thận (HPA) và hệ thần kinh giao cảm (SNS) là hai nhánh chính của hệ thống phản ứng căng thẳng trung ương này. Sự tăng hoạt của con đường này có thể liên quan đến sinh lý bệnh của hội chứng ruột kích thích.
Ví dụ, sự phản ứng quá mức của não và ruột đối với hormone giải phóng corticotropin (CRH) và những thay đổi trong hormon vỏ thượng thận (ACTH) và nồng độ cortisol, và catecholamine đã được báo cáo ở bệnh nhân IBS. Thật vậy, việc sử dụng CRH ngoại vi đã cải thiện chức năng đại tràng và nhận thức nội tạng để đáp ứng với kích thích ruột ở bệnh nhân IBS.
Ngoài ra, các nghiên cứu trước đây cho thấy hội chứng ruột kích thích có liên quan đến dây thần kinh phế vị thấp hơn đáng kể và tăng hoạt động giao cảm. Do đó, người ta đã đề xuất rằng sự tương tác giữa các yếu tố khác nhau như trục não - ruột, trục HPA và phản ứng viêm có thể làm trầm trọng thêm các triệu chứng IBS và do đó có thể đóng một vai trò quan trọng trong căn nguyên của hội chứng này.
2. Mối liên quan giữa hội chứng ruột kích thích và rối loạn tâm thần
Các yếu tố tâm lý, xã hội và di truyền dường như đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển triệu chứng của hội chứng ruột kích thích thông qua một số cơ chế: Thay đổi điều biến trục HPA, nâng cao nhận thức về các kích thích nội tạng hoặc tâm lý dễ bị tổn thương.
Các triệu chứng tiêu hóa đã được công nhận là xảy ra liên quan đến sự sợ hãi, lo lắng và căng thẳng. Nhu động ruột phản ứng với những thay đổi trong trạng thái cảm xúc. Ngoài ra, căng thẳng đã được chứng minh là ảnh hưởng đến cả nhu động và quá mẫn nội tạng.
Trong nhiều năm qua, rất nhiều nghiên cứu đã đánh giá mối quan hệ giữa hội chứng ruột kích thích và các rối loạn tâm thần. Tỷ lệ đồng mắc với các rối loạn tâm thần dao động từ 54 đến 94% ở bệnh nhân mắc hội chứng ruột kích thích được điều trị.
Rối loạn tâm thần và hội chứng ruột kích thích dường như có các bệnh đồng mắc hai chiều. Tần suất và mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng của IBS ở bệnh nhân lo âu và rối loạn tâm thần đã được ghi nhận rất nhiều.
Sự tiến triển của các triệu chứng của hội chứng ruột kích thích dường như bị ảnh hưởng bởi các yếu tố tình cảm và các yếu tố gây căng thẳng tâm lý xã hội. Những yếu tố đó có thể góp phần tạo ra khuynh hướng, kết tủa và duy trì các triệu chứng IBS và chúng cũng ảnh hưởng đến kết quả lâm sàng.
Các can thiệp tâm thần (dược lý hoặc liệu pháp tâm lý) đã chứng minh hiệu quả trong việc cải thiện chức năng của bệnh nhân mắc hội chứng ruột kích thích.
2.1. Rối loạn hoảng sợ và hội chứng ruột kích thích
Rối loạn hoảng sợ (PD) là một rối loạn tâm thần thường xuyên, với tỷ lệ hiện mắc suốt đời từ 1,5% đến 3,5%. Chứng sợ hãi Agoraphobia hiện diện ở 20,2% bệnh nhân bị rối loạn hoảng sợ.
Tỷ lệ mắc bệnh đi kèm cao giữa hội chứng ruột kích thích và rối loạn hoảng sợ đã được xác định trong y văn. Tỷ lệ phổ biến của các đặc điểm triệu chứng IBS ở bệnh nhân PD thay đổi từ 25 đến 44%, một số triệu chứng là đặc trưng của hai rối loạn này như buồn nôn, tiêu chảy, khó chịu ở bụng.
Các nghiên cứu gần đây đã cố gắng làm rõ bản chất của mối quan hệ giữa rối loạn hoảng sợ và hội chứng ruột kích thích. Một mô hình giải thích được đại diện bởi mối quan hệ chức năng giữa hệ thống thần kinh trung ương (CNS) và hệ thống thần kinh ruột (ENS). Phần lớn các kết quả của nghiên cứu gần đây cho thấy rằng sự rối loạn điều hòa trục hạ đồi - tuyến yên - thượng thận (sự gián đoạn của quá trình hồi phục ức chế bình thường) có thể dẫn đến tình trạng dễ bị căng thẳng. Bệnh nhân IBS và rối loạn lo âu có mức cortisol cơ bản tăng cao bất thường và chức năng miễn dịch bị thay đổi (tăng mức cytokine).
Có bằng chứng cho thấy sự hiện diện của hành vi tránh né vì sợ các triệu chứng IBS có thể liên quan đến một dạng trầm cảm nặng hơn và chứng sợ hãi sau này cũng có thể liên quan đến trầm cảm. Kết quả của một nghiên cứu gần đây ngụ ý rằng sự hiện diện của hội chứng ruột kích thích có thể liên quan đến sự lo lắng và sợ hãi trước ở bệnh nhân rối loạn hoảng sợ.
2.2. Rối loạn lo âu và hội chứng ruột kích thích
Lo lắng cụ thể về đường tiêu hóa dường như làm kéo dài các triệu chứng hội chứng ruột kích thích thông qua việc gián đoạn cơ chế tự chủ và giảm đau, cũng như cơ chế nhận thức. Những lo lắng dự đoán và hành vi né tránh là lý do chính khiến chức năng bị ảnh hưởng.
Một nghiên cứu đã kiểm tra mối quan hệ giữa hội chứng ruột kích thích và rối loạn lo âu (GAD) cho thấy, có 32% đối tượng mắc IBS có các triệu chứng rối loạn lo âu so với các biểu hiện tâm lý khác. Theo nghiên cứu này, điểm nhạy cảm nội tạng (VSI) là yếu tố dự báo mạnh mẽ duy nhất về mức độ nghiêm trọng của chứng lo âu đặc hiệu đường tiêu hóa (GSA).
Một nghiên cứu khác đã xem xét các mối tương quan về tỷ lệ hiện mắc, bệnh đi kèm và nguy cơ của IBS trong dân số chung và xác nhận rằng có mối liên hệ chặt chẽ giữa IBS và GAD, tức là những bệnh nhân mắc IBS - GAD bị suy giảm chức năng nhiều hơn và có nhiều triệu chứng trầm cảm hơn.
Cả hai bệnh đều có thể có lợi khi điều trị bằng thuốc chống trầm cảm (thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc-SSRI). Serotonin kích thích nhu động dạ dày - ruột và nhận thức nội tạng ở cấp độ thần kinh trung ương bằng cách kích hoạt thụ thể serotonin. SSRI được sử dụng cho rối loạn lo âu và/hoặc trầm cảm có thể cải thiện kết quả của bệnh nhân IBS và các rối loạn tâm thần liên quan, đặc biệt với dạng hội chứng ruột kích thích chủ yếu là táo bón.
Tuy nhiên, không hoàn toàn rõ ràng nếu cơ chế cơ bản của IBS có liên quan đến tác động của thuốc lên tâm trạng hay không. Ngoài ra, kết quả của một nghiên cứu thử nghiệm gần đây hỗ trợ hiệu quả của điều trị bằng duloxetine ở bệnh nhân mắc bệnh IBS và GAD. Các bệnh nhân báo cáo giảm đáng kể các triệu chứng IBS, cũng như cải thiện GAD.
2.3. Rối loạn căng thẳng sau chấn thương và hội chứng ruột kích thích
Một số nghiên cứu đã báo cáo một cách nhất quán về mối quan hệ giữa tiền sử của các loại lạm dụng khác nhau và IBS. Người ta vẫn chưa làm rõ mối liên hệ giữa rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD) và hội chứng ruột kích thích là gì. Phần lớn các nghiên cứu đã tập trung vào vai trò của lạm dụng tình dục như một yếu tố nguy cơ để mắc IBS với hầu hết các nghiên cứu báo cáo nguy cơ IBS tăng lên.
Một nghiên cứu khác báo cáo rằng, 36% bệnh nhân mắc hội chứng ruột kích thích đã đáp ứng các tiêu chuẩn chẩn đoán PTSD suốt đời. Các tác giả khác báo cáo nguy cơ IBS tăng lên đáng kể ở các nữ cựu chiến binh được chẩn đoán mắc PTSD hoặc nhập ngũ sau khi triển khai chiến tranh. Thật vậy, một nghiên cứu trường hợp đã chứng minh rằng điều trị các triệu chứng PTSD trước tiên có thể góp phần cải thiện các triệu chứng IBS.
2.4. Rối loạn trầm cảm nặng và hội chứng ruột kích thích
Một trong những rối loạn tâm thần được chẩn đoán nhiều nhất ở bệnh nhân mắc hội chứng ruột kích thích là trầm cảm. Có nhiều nghiên cứu đánh giá tỷ lệ lo âu và trầm cảm ở bệnh nhân IBS tìm kiếm dịch vụ chăm sóc tại các đơn vị chuyên khoa tiêu hóa nhưng ít nghiên cứu được thực hiện về IBS ở bệnh nhân tâm thần.
Sự gia tăng tỷ lệ (27 - 47, 3%) mắc hội chứng ruột kích thích ở bệnh nhân trầm cảm nặng đã được báo cáo bởi một số nghiên cứu. Gần đây, một số nghiên cứu cắt ngang đã điều tra sự phổ biến của các triệu chứng IBS ở những bệnh nhân được chẩn đoán mắc chứng rối loạn trầm cảm nặng (MDD). Kết quả cho thấy tỷ lệ mắc các triệu chứng IBS ở bệnh nhân trầm cảm cao hơn so với những người khỏe mạnh nhưng bệnh nhân MDD thuyên giảm không khác so với nhóm chứng khỏe mạnh trong các triệu chứng tiêu hóa.
Phụ nữ bị hội chứng ruột kích thích có sự phân hủy tryptophan gia tăng bất thường dọc theo con đường kynurenine do sự điều hòa của các cytokine tiền viêm. Sự phân hủy nhanh chóng của tryptophan làm cạn kiệt tryptophan, serotonin và tạo ra các chất chuyển hóa độc hại. Cơ chế này có thể đại diện cho một cơ sở sinh học khả dĩ cho tỷ lệ mắc bệnh cao giữa IBS và các rối loạn trầm cảm và lo âu.
2.5. Rối loạn lưỡng cực và hội chứng ruột kích thích
Có rất ít nghiên cứu đánh giá mối liên quan giữa rối loạn lưỡng cực và hội chứng ruột kích thích. Một nghiên cứu cộng đồng cho thấy thiếu mối liên hệ giữa hai căn bệnh này. Một nghiên cứu khác báo cáo không có mối quan hệ đáng kể nào giữa tâm trạng và mức độ nghiêm trọng của triệu chứng IBS.
2.6. Tâm thần phân liệt và hội chứng ruột kích thích
Tâm thần phân liệt là một bệnh mãn tính có nguy cơ cao phát triển các bệnh soma đi kèm. Các bệnh đồng mắc soma là một vấn đề chính ở bệnh nhân tâm thần phân liệt. Tỷ lệ hiện mắc hội chứng ruột kích thích ở bệnh nhân tâm thần phân liệt được Gupta và cộng sự báo cáo là 17%. Một nghiên cứu khác báo cáo tỷ lệ hiện mắc là 19%.
Một trong những phát hiện chính của nghiên cứu này là bệnh nhân tâm thần phân liệt hiếm khi phàn nàn về các triệu chứng hội chứng ruột kích thích, trừ khi được hỏi cụ thể. Ở những bệnh nhân tâm thần phân liệt, có thể có những rào cản đáng kể trong việc được chăm sóc sức khỏe đầy đủ khi các rối loạn đi kèm xảy ra.
Những trở ngại này có thể là kết quả của các triệu chứng rối loạn tâm thần của bệnh nhân, sự kỳ thị và các vấn đề tài chính. Cần nhớ rằng, trong những trường hợp này, tần suất thực tế của các triệu chứng của hội chứng ruột kích thích có thể cao hơn, vì những kết quả này phụ thuộc vào báo cáo của từng cá nhân về các triệu chứng.
2.7. Lạm dụng hoặc lệ thuộc rượu và hội chứng ruột kích thích
Các phát hiện liên quan đến lạm dụng rượu và hội chứng ruột kích thích là trái ngược nhau. Trong các nghiên cứu dựa trên dân số, lạm dụng rượu không được tìm thấy có liên quan đến hội chứng ruột kích thích.
Hơn nữa, phần lớn bệnh nhân bị hội chứng ruột kích thích cố gắng tránh một số thực phẩm để giảm các triệu chứng của họ, bao gồm cả rượu. Một nghiên cứu khác được thực hiện trong môi trường tâm thần kết luận rằng, hội chứng ruột kích thích được chẩn đoán không đúng ở những bệnh nhân lạm dụng rượu và nghiện rượu.
Những phát hiện của một nghiên cứu gần đây điều tra vai trò của việc uống rượu đối với các triệu chứng tiêu hóa đã cung cấp dấu hiệu cho thấy rằng mức độ tiêu thụ rượu có thể ảnh hưởng đến triệu chứng ở bệnh nhân IBS.
3. Các gen liên quan đến hội chứng ruột kích thích và các bệnh tâm thần đi kèm
Cơ chế bệnh sinh của hội chứng ruột kích thích liên quan đến các bệnh lý tâm thần đi kèm dường như có các khía cạnh đa yếu tố. Một số yếu tố dường như đóng một vai trò trong quá trình này, chẳng hạn như yếu tố tâm lý, yếu tố di truyền, viêm ruột mãn tính và/hoặc thay đổi tín hiệu trong thần kinh trung ương và hệ thống nội tiết thần kinh ruột (NES).
Hội chứng ruột kích thích không phải là một bệnh “đơn gen” mà có nhiều yếu tố liên quan đến IBS (ví dụ như tính dễ bị tổn thương của cá nhân, các yếu tố gây căng thẳng tâm lý xã hội) có thể được điều chỉnh bằng cách nhắm mục tiêu các bệnh này ở cấp độ phân tử (sự tương tác giữa các gen và/hoặc điều biến đường truyền tín hiệu để phản ứng với môi trường).
Các tế bào thần kinh như NGF (yếu tố tăng trưởng thần kinh) hoặc yếu tố dinh dưỡng thần kinh có nguồn gốc từ não (BDNF) có liên quan, không chỉ trong quá mẫn cảm soma và nội tạng mà còn trong sự tồn tại, trưởng thành và di chuyển của tế bào thần kinh trong hệ thần kinh ngoại vi và trung ương (CNS).
Các nghiên cứu trước đây đã báo cáo sự giải phóng ồ ạt NGF trong tuần hoàn ngoại vi cùng với mức mRNA tăng lên ở vùng dưới đồi để tích hợp phản ứng hành vi và nội tiết thần kinh sau một căng thẳng tâm lý xã hội. Sử dụng kháng thể kháng NGF toàn thân có thể ngăn ngừa quá mẫn đại tràng và có thể được coi là một mục tiêu điều trị mới tiềm năng.
BDNF thúc đẩy tính dẻo của thần kinh và đóng một vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh phản ứng căng thẳng và sinh lý bệnh của các rối loạn tâm trạng. Nhiều nghiên cứu đã tập trung vào các đa hình di truyền liên quan đến IBS. Yu và các đồng nghiệp đã chỉ ra rằng biểu hiện BDNF tăng lên so với đối chứng khỏe mạnh trong sinh thiết ruột có liên quan đến IBS.
Mặt khác, tính đa hình nucleotide đơn BDNF Val66Met (BDNF Val66Met SNP) có liên quan đến việc giảm tiết BDNF từ các tế bào thần kinh và có thể dẫn đến suy giảm khả năng học tập và thay đổi tính nhạy cảm với căng thẳng.
Đa hình ảnh hưởng đến nhiều hệ thống như hệ serotonergic, adrenergic và opioidergic cũng có thể liên quan đến sinh lý bệnh hội chứng ruột kích thích. Hệ adrenergic và opioidergic tham gia vào việc điều chỉnh chức năng vận động và cảm giác của ruột và tính đa hình của chúng có tương quan với phản ứng khác biệt với cơn đau và với sự thay đổi nhu động ruột.
Đa hình gen vận chuyển serotonin (SERT) có liên quan đến nguy cơ trầm cảm cao hơn ở bệnh nhân mắc hội chứng ruột kích thích. Do đó, những người bị suy giảm chức năng vận chuyển serotonin sẽ nhạy cảm hơn với các tín hiệu đường ruột trong các vùng não điều chỉnh cảm xúc.
Một số bệnh tâm thần đi kèm ảnh hưởng đến bệnh nhân mắc hội chứng ruột kích thích. Đặc biệt, rối loạn lo âu và rối loạn tâm trạng xảy ra với tần suất lớn hơn đáng kể, cho thấy rằng việc đánh giá hoặc điều trị các bệnh lý đi kèm này có thể ảnh hưởng đến kết quả điều trị hội chứng ruột kích thích.
Mặc dù các triệu chứng có thể cải thiện khi điều trị bằng thuốc nhưng các biểu hiện còn sót lại của hội chứng ruột kích thích vẫn có thể ảnh hưởng đến các hoạt động xã hội và nghề nghiệp. Việc làm sáng tỏ các cơ chế phân tử của IBS có hoặc không kèm theo bệnh tâm thần là rất quan trọng để làm sáng tỏ sinh lý bệnh và xác định các mục tiêu trị liệu mới trong IBS. Nhiều dữ liệu cho thấy lợi ích của các can thiệp tâm lý bổ trợ và can thiệp chung nhưng cần phải điều tra thêm về các can thiệp đó.
Hãy theo dõi trang web: Vinmec.com thường xuyên để cập nhật nhiều thông tin hữu ích khác.
Để đặt lịch khám tại viện, Quý khách vui lòng bấm số HOTLINE hoặc đặt lịch trực tiếp TẠI ĐÂY. Tải và đặt lịch khám tự động trên ứng dụng MyVinmec để quản lý, theo dõi lịch và đặt hẹn mọi lúc mọi nơi ngay trên ứng dụng.
Bài viết tham khảo: ncbi.nlm.nih.gov, msdmanuals.com, hoanmysaigon.com, fvhospital.com
