Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Tiến sĩ, Bác sĩ Phạm Quốc Thành - Bác sĩ Chẩn đoán hình ảnh - Khoa Chẩn đoán hình ảnh - Bệnh viện đa khoa Quốc tế Vinmec Hải Phòng.
Bệnh lý u nhỏ tuyến yên tăng nội tiết tố hướng vỏ thượng thận (ACTH) được bài tiết vào tuần hoàn cơ thể, ban đầu là qua xoang hang về xoang tĩnh mạch đá trên hoặc đá dưới để đổ vào tĩnh mạch cảnh trong. Bằng cách lấy mẫu máu ở xoang đá trên hoặc dưới cho phép định lượng nội tiết tố này, khi vượt quá mức bình thường từ đó để xác định nguồn gốc bệnh lý xuất phát từ u tuyến yên hay từ thùy bên nào của tuyến yên trong khi khó nhìn thấy trên các phương tiện thăm khám hình ảnh. Kỹ thuật này thường tiến hành để thực hiện khi nghi ngờ bệnh lý Cushing và phân biệt với hội chứng cường Cushing từ tủy vỏ thượng thận.
1. Đối tượng nguy cơ
Nguy cơ mắc hội chứng Cushing cao hơn thường gặp ở:
- Giới tính: Phụ nữ có khả năng mắc bệnh cao hơn nam giới.
- Sử dụng quá nhiều corticosteroid hoặc các thuốc chứa hormone nhân tạo trong thời gian dài.
- Có khối u sản sinh hormone ở tuyến yên hoặc tuyến thượng thận.
- Đối tượng nguy cơ mắc bệnh Cushing, phần lớn có các khối u trong sọ hoặc khối u khác, nguyên nhân gây bệnh khối u tuyến yên chưa rõ. Một số ít trường hợp có tính di truyền như gia đình hoặc bệnh cảnh nhiều loại u tuyến nội tiết nhóm 1.
2. Nguyên nhân bệnh Hội chứng Cushing
Nguyên nhân hay xảy ra nhất của hội chứng Cushing ở người là sử dụng thuốc corticosteroid, steroid hàm lượng cao để điều trị đau lưng cũng có thể gây ra hội chứng này. Sử dụng Steroid liều thấp hơn ở dạng thuốc hít hoặc xit, chẳng hạn như thuốc dùng cho bệnh hen suyễn, hoặc kem. Ngày nay, với sự hiểu biết nhiều về bệnh hội chứng Cushing được phân nhiều loại, mỗi loại lại có nguyên nhân khác nhau:
Bệnh Cushing: là bệnh do u tuyến yên tăng tiết ACTH (là tên viết tắt của hormone kích vỏ thượng thận adrenocorticotropic hormone) gây quá sản thượng thận 2 bên. U tuyến yên thường là dạng adenoma chiếm hơn 90%, kích thước thường nhỏ 1cm. Có thể có triệu chứng đau đầu, bán manh, nhìn mờ khi khối. Ngày nay, với sự hiểu biết nhiều về bệnh hội chứng Cushing được phân nhiều loại, mỗi loại lại có nguyên nhân khác nhau.
- Hội chứng Cushing bệnh học (hội chứng không phụ thuộc ACTH): nguyên nhân do u tế bào lớp bó vỏ thượng thận tăng tiết cortisol, thường là lành tính, u một bên thượng thận, ung thư thượng thận thường ít gặp hơn nhưng rất nặng và tiến triển nhanh với các triệu chứng rầm rộ, quá sản nốt thượng thận ít gặp chỉ phát hiện được khi chụp MRI thượng thận.
- Hội chứng tăng tiết ACTH ngoại sinh biểu hiện của bệnh lý ác tính khi nội tiết thay đổi, thường là ung thư phổi tế bào nhỏ, ung thư gan nguyên phát, ung thư dạ dày ...
- Hội chứng giả Cushing: người bệnh thường sử dụng nhiều đến thuốc corticoid kéo dài không có kiểm soát được. Một số bệnh lý thường gặp như là cơ xương khớp, bệnh về máu, hen phế quản... đặc biệt, thời gian gần đây có nhiều bệnh nhân sử dụng thuốc đông y không rõ nguồn gốc, tên chế phẩm corticoid tại phòng khám tư nhân nhằm giảm đau, chống dị ứng nhưng lạm dụng liều lượng. xét nghiệm Cortisol huyết thanh giảm, có tiền sử dùng Corticoid. (Prednisolon, dexamethasone, K-Cord, Medrol...). Đây là hội chứng thường gặp nhất trong lâm sàng và biến chứng nặng nề như suy thượng thận cấp, suy kiệt rối loạn điện giải nặng, nhiễm trùng cơ hội...đa số là do người bệnh bỏ thuốc đột ngột dẫn tới nồng độ cortisol huyết thanh giảm trong khi đó vỏ thượng thận bị ức chế bởi glucocorticoid ngoại lai chưa kịp hồi phục.
3 Chẩn đoán
Dựa vào kỹ thuật chụp số hóa xóa nền và lấy máu tĩnh mạch tuyến yên để chẩn đoán thực hiện khi nghi ngờ bệnh lý Cushing và phân biệt với hội chứng cường Cushing từ tủy vỏ thượng thận.
3.1. Phương pháp vô cảm
Để người bệnh nằm ngửa trên bàn chụp, đặt đường truyền tĩnh mạch (thường dùng huyết thanh mặn đẳng trương 0,9%), tiêm thuốc tiền mê, trường hợp ngoại lệ trẻ nhỏ (dưới 5 tuổi) chưa có ý thức cộng tác hoặc quá kích động sợ hãi cần gây mê toàn thân khi làm thủ thuật
3.2. Chọn kỹ thuật sử dụng và đường vào của ống thông
Kỹ thuật Seldinger đây là đường vào của ống thông qua đường động mạch để chụp đánh giá xoang hang và xoang tĩnh mạch đá trên và dưới: đường vào có thể bắt đầu từ động mạch đùi, động mạch nách, động mạch cánh tay, động mạch cảnh gốc và động mạch quay. Hầu hết là bắt đầu từ động mạch đùi, trừ khi đường vào này không làm được mới sử dụng các đường vào khác.
Sử dụng kỹ thuật Seldinger đường vào của ống thông để lấy mẫu máu xoang tĩnh mạch qua tĩnh mạch đùi hai bên.
3.3. Tiến hành kỹ thuật
- Để hiện hình xoang tĩnh mạch hang và xoang tĩnh mạch đá. Luồn ông thông chọn lọc động mạch cảnh trong: luồn ống thông vào lòng mạch lên động mạch cảnh trong bơm thuốc đối quang qua máy với thể tích 10ml, tốc độ 4ml/s, áp lực 500 PSI. Ghi hình và chụp loạt phim tập trung sọ não tư thế thẳng, nghiêng hoàn toàn và lấy thì tĩnh mạch.
- Lấy máu tĩnh mạch:
Chọc tĩnh mạch đùi hai bên, luồn ống thông 4 hoặc 5F qua tĩnh mạch chủ dưới, tới tĩnh mạch cảnh trong và vào xoang đá dưới. Có thể tiến hành luồn vi ống thông chọn lọc vào xoang đá dưới.
Tiến hành lấy máu tĩnh mạch tại 5 vị trí: tĩnh mạch chủ dưới, tĩnh mạch chậu, tĩnh mạch cảnh trong, xoang đá dưới. Bảo quản ống máu lấy tuân thủ theo qui định.
Tiêm Corticotropin - Releasing sau đó tiến hành lấy mẫu ở các thời điểm 3-5 và 10 phút
- Kết thúc thủ thuật:
Sau khi chụp đạt yêu cầu, rút ống thông và ống đặt lòng mạch
Ép bằng tay trực tiếp lên chỗ chọc kim khoảng 15 phút để cầm máu, sau đó băng ép trong 8 giờ.
4. Điều trị
- Phẫu thuật cắt bỏ khối u của tuyến yên. Phương pháp khác bao gồm xạ trị và điều trị bằng thuốc để khối u thu nhỏ lại và không cho sản xuất hormone.
- Phẫu thuật cắt bỏ khối u của tuyến thượng thận. Liệu pháp hormone thay thế có thể cần thiết trong một thời gian ngắn.
- Khối u sản xuất ACTH - điều trị bao gồm phẫu thuật để loại bỏ khối u, tiếp theo có thể là hóa trị, liệu pháp miễn dịch và xạ trị. Thuốc có thể làm giảm khả năng của tuyến thượng thận để tạo ra cortisol.
- Xạ trị và phẫu thuật được sử dụng để loại bỏ các khối u và các tuyến liên quan. - Liệu pháp thay thế hormone liên tục là cần thiết sau phẫu thuật.
- Liệu pháp hormone Glucocorticoid – ngưng dùng thuốc tất nhiên không nên dừng đột ngột.
5. Phòng bệnh
Việc thay đổi thói quen sinh hoạt có thể giúp phòng tránh hoặc hạn chế tiến triển hội chứng Cushing và bệnh Cushing:
- Không được sử dụng các thuốc giảm đau, chống viêm khi không có chỉ định của bác sĩ.
- Ăn ít mỡ và calories hơn, tăng cường rau quả trong bữa ăn.
- Tăng cường vận động, luyện tập thể dục thể thao.
- Sử dụng thuốc theo chỉ định của bác sĩ, không tự ý dùng quá nhiều thuốc chứa steroid trong thời gian dài.
- Khám sức khỏe định kỳ để kiểm tra tình trạng huyết áp, đường huyết, mật độ xương.
Chụp số hóa xóa nền và lấy máu tĩnh mạch tuyến yên là một phương pháp thăm khám chẩn đoán hình ảnh có thể trì hoãn, cần làm các xét nghiệm đầy đủ, chuẩn bị dụng cụ, thuốc men đầy đủ để tiến hành.
Để đặt lịch khám tại viện, Quý khách vui lòng bấm số HOTLINE hoặc đặt lịch trực tiếp TẠI ĐÂY. Tải và đặt lịch khám tự động trên ứng dụng MyVinmec để quản lý, theo dõi lịch và đặt hẹn mọi lúc mọi nơi ngay trên ứng dụng.
