Ý nghĩa và ứng dụng của xét nghiệm dịch não tủy

Dịch não tủy là dịch trong không màu, có tác dụng như một tấm đệm bảo vệ não bộ và cột sống. Xét nghiệm dịch não tủy được thực hiện để kiểm tra tình trạng chất dịch và đo áp lực trong dịch não tủy.

Dịch não tủy là một chất dịch trong, không màu, được tạo thành như một dịch siêu lọc của huyết tương nhờ đám rối mạch mạc ở các não thất, và có thể cả các tế bào ở màng ống tủy. Dịch não tủy nằm trong não thất, ống thủy và khoang dưới nhện của não và tủy sống. Thành phần hóa học của dịch não tủy tương tự huyết tương, song không có fibrinogen, bilirubin và có rất ít cholesterol.

Dịch não tủy hoạt động như một tấm đệm, có chức năng bảo vệ não bộ và tủy sống để chống lại những sang chấn cơ học, tham gia vào nhiệm vụ dinh dưỡng, chuyển hóa của hệ thần kinh trung ương. Bên cạnh đó, dòng di chuyển một chiều của dịch não tủy cũng có chức năng vận chuyển một số chất cần thiết cho não và cơ thể. Đồng thời, dịch não tủy cũng có những thay đổi tương ứng khi hệ thần kinh trung ương bị tổn thương.

Xét nghiệm dịch não tủy là phương pháp cận lâm sàng, được thực hiện với mục đích kiểm tra tình trạng dịch não tủy, đo áp lực dịch, từ đó chẩn đoán, điều trị và tiên lượng các bệnh liên quan tới hệ thần kinh trung ương như viêm tủy, viêm màng não, ung thư não,...

Có nhiều cách để lấy được dịch não tủy như:

• Chọc Cisternal: Bác sĩ chuyên khoa đưa kim vào dưới xương chẩm (phía sau hộp sọ) để lấy ra một lượng dịch não tủy cần thiết. Phương pháp này luôn được thực hiện với chất dẫn huỳnh quang và có mức độ nguy hiểm khá cao;
• Chọc não thất: Được khuyến cáo với những người có nguy cơ bị thoát vị não. Khi thực hiện, bác sĩ chuyên khoa sẽ khoan một lỗ trên hộp sọ bệnh nhân, sau đó trực tiếp đưa kim tiêm vào não để lấy dịch não tủy. Phương pháp này hiếm khi được sử dụng và đa phần được thực hiện trong phòng mổ.

Tuy nhiên, chọc dò tủy sống vẫn là phương pháp được lựa chọn nhiều nhất. Quy trình thực hiện như sau:

• Người bệnh nằm nghiêng trên giường, đầu gối hơi cong lên, thu về phía trước ngực;
• Bác sĩ xác định vùng cơ thể, sát trùng lưng, tiêm thuốc gây mê tại chỗ vào cột sống dưới;
• Đưa kim tiêm cột sống vào, hút khoảng 1 - 10ml dịch não tủy, đo áp lực tại dịch não tủy;
• Rút kim tiêm, làm sạch vùng chọc dò tủy sống và băng lại bằng băng gạc;
• Kết thúc quy trình, bệnh nhân được chỉ định nằm nghỉ trong một thời gian ngắn. Điều này giúp ngăn chặn tình trạng rò rỉ chất dịch tại vị trí chọc hút dịch não tủy.

Xét nghiệm dịch não tủy thường chỉ mất khoảng 30 phút.

Xét nghiệm dịch não tủy thường cho các kết quả sau:

• Dịch não tủy không màu, trong suốt: Người bệnh hoàn toàn bình thường;
• Dịch não tủy mờ đục: Bệnh nhân có khả năng bị nhiễm trùng, có sự tích tụ của tế bào máu trắng hoặc protein;
• Dịch não tủy có lẫn máu: Dấu hiệu xuất huyết hoặc tắc nghẽn dây cột sống;
• Dịch não tủy có màu nâu, cam hoặc vàng: Dấu hiệu tăng protein dịch não tủy hoặc chảy máu trước đó (trước đó tối thiểu 3 ngày). Tuy nhiên, đây cũng có thể là máu từ tủy sống của bệnh nhân nên gây nhiều khó khăn cho việc giải thích kết quả xét nghiệm.

Bên cạnh đó, trong một số loại bệnh, dịch não tủy cũng có những thay đổi khác nhau như:

• Viêm màng não mủ: Dịch não tủy đục, số lượng tế bào tăng 500-1000 bạch cầu/mm3, chủ yếu là bạch cầu đa nhân trung tính. Protein toàn phần tăng 100 - 300 mg%, glucose giảm rõ rệt, NaCl bình thường. Cấy dịch não tủy có vi khuẩn mọc (phế cầu, màng não cầu,...);
• Viêm màng não lao: Dịch não tủy màu vàng chanh trong suốt, tăng áp lực, số lượng tế bào tăng từ vài chục tới vài trăm/mm3. Giai đoạn đầu chủ yếu là bạch cầu trung tính và lympho, sang giai đoạn sau lympho chiếm 70 - 90%. Quan sát dịch lắng trong ống nghiệm thấy có hiện tượng nổi váng. Protein tăng nhẹ, glucose, đường và muối giảm;

• Viêm màng não do virus: Dịch não tủy có màu trong suốt, protein tăng nhẹ, tế bào tăng, chủ yếu là lympho, các phản ứng viêm Pandy và Nonne-Appelt dương tính;
• Tai biến mạch máu não: Người bị xuất huyết nội sọ có dịch não tủy có thể lẫn máu không đông, protein tăng và các thành phần trong dịch não tủy tương tự như ở máu. Người bị xuất huyết nhu mô não và sát não thất hoặc sát khoang dưới nhện thì dịch não tủy có thể lẫn máu, lượng máu ít nên dịch não tủy thường có màu hồng nhạt. Với bệnh nhân nhồi máu não, dịch não tủy tăng áp lực nhẹ, protein tăng nhẹ;
• U não: Dịch não tủy tăng cao, tạo áp lực lớn, có phân ly protein - tế bào.

Xét nghiệm dịch não tủy có vai trò vô cùng quan trọng đối với việc phát hiện, chẩn đoán và điều trị bệnh. Cụ thể là:

4.1. Chẩn đoán bệnh

Lấy dịch não tủy làm xét nghiệm bổ trợ cho việc chẩn đoán các bệnh thần kinh như:

• Bệnh lý nhiễm khuẩn hệ thần kinh trung ương: Viêm não, viêm màng não, viêm tủy, viêm não tủy;
• Bệnh lý ác tính màng não: Ung thư màng não, viêm đa rễ dây thần kinh, xơ cứng rải rác, hội chứng ép tủy, hội chứng tăng áp lực nội sọ lành tính;
• Các bệnh lý thần kinh chưa xác định được nguyên nhân: Động kinh , co giật, lú lẫn, rối loạn ý thức, bệnh đa dây thần kinh, bệnh đa rễ và dây thần kinh cấp, mạn tính;

• Tai biến mạch máu não.

4.2. Điều trị bệnh

• Đưa thuốc đặc hiệu vào khoang dưới nhện tủy sống;
• Đưa thuốc gây tê cục bộ phục vụ mục đích phẫu thuật;
• Đưa thuốc kháng sinh, corticoid,... điều trị các bệnh của hệ thần kinh trung ương hoặc các bệnh dây - rễ thần kinh.

4.3. Theo dõi kết quả điều trị

Dịch não tủy bình thường không có màu, trong suốt, tỷ trọng là 1,006 - 1,009, độ nhớt là 1,01 - 1,06, độ pH là 7,4 - 7,6. Nếu việc điều trị bệnh đạt hiệu quả tốt, dịch não tủy sẽ có các chỉ số như trên.

Xét nghiệm dịch não tủy cho kết quả dựa trên những thông số về tỷ trọng, thành phần trong dịch não tủy. Tùy từng bệnh nhân, bác sĩ sẽ căn cứ vào kết quả xét nghiệm để tư vấn, đưa ra phương pháp điều trị cụ thể và tiên lượng bệnh chính xác hơn.