Các nguyên nhân thứ phát của bệnh viêm ruột

Bài viết của Thạc sĩ, Bác sĩ Mai Viễn Phương - Bác sĩ nội soi tiêu hóa - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park.

Bệnh viêm ruột là bệnh mãn tính của đường tiêu hóa mà không có căn nguyên xác định rõ ràng. Các yếu tố, nguyên nhân thứ phát của bệnh viêm ruột hiện đã biết đó là thuốc; phẫu thuật thay đổi ruột và cấy ghép các cơ quan, tế bào gốc hoặc hệ vi sinh vật trong phân...

Bệnh viêm ruột là bệnh mãn tính của đường tiêu hóa mà không có căn nguyên xác định rõ ràng và theo truyền thống được gọi là bệnh viêm ruột nguyên phát. Người ta thường tin rằng, bệnh viêm ruột là kết quả của phản ứng miễn dịch bất thường đối với rối loạn vi khuẩn đường ruột ở một cá thể nhạy cảm về mặt di truyền.

Các yếu tố hiện đã biết có khả năng gây ra bệnh viêm ruột thứ phát là thuốc; phẫu thuật thay đổi ruột và cấy ghép các cơ quan, tế bào gốc hoặc hệ vi sinh vật trong phân...

2.1. Bệnh viêm ruột thứ phát do thuốc

• Điều hòa miễn dịch

Các chất điều hòa miễn dịch làm thay đổi hệ thống miễn dịch chủ yếu bằng cách ức chế chức năng của tế bào lympho. Các chất điều hòa miễn dịch có thể gây ra các tình trạng giống bệnh viêm ruột hoặc bệnh viêm ruột. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, việc sử dụng các chất điều hòa miễn dịch sau ghép tạng gây ra sự suy giảm các tế bào T điều hòa trong niêm mạc đại tràng. Điều này có thể tạo ra khuynh hướng phát triển chứng viêm qua trung gian miễn dịch ở ruột kết, vì các tế bào T điều hòa ngăn chặn sự hoạt hóa của tế bào lympho B và tế bào T gây độc tế bào.

• Chất chống TNFα

Là một trong những nguyên nhân của bệnh viêm ruột, các chất ức chế kháng TNFα chống lại TNFα tiền viêm và chúng làm thay đổi tín hiệu miễn dịch qua trung gian TNFα trong các con đường viêm. Một số ví dụ về các tác nhân này là infliximab, adalimumab và etanercept. Điều trị một tình trạng tự miễn dịch đôi khi có thể dẫn đến một tình trạng khác do sự thay đổi cân bằng nội môi miễn dịch. Điều thú vị là, những người tiếp xúc với tác nhân chống TNF có thể phát triển bệnh viêm ruột mới khởi phát hoặc một dạng bệnh viêm ruột do thuốc gây ra. Trong một số trường hợp, sẽ gặp phải phản ứng nghịch lý sau khi sử dụng thuốc, trong đó những người trước đó không bị viêm khớp với bệnh viêm ruột sẽ phát triển bệnh khớp liên quan đến bệnh viêm ruột mới khởi phát

• Chất chống interleukin

Các chất chống TNFα như infliximab và adalimumab đã trở thành liệu pháp ưu tiên để điều trị bệnh viêm ruột. Gần đây, một tác nhân chống interleukin, ustekinumab (kháng IL-12/23) đã được chấp thuận để điều trị bệnh Crohn và viêm loét đại tràng. Trong một nghiên cứu riêng biệt, cả hai tác nhân này đều được phát hiện có liên quan đến việc trầm trọng thêm bệnh bệnh viêm ruột từ trước. Những tác nhân này thậm chí có thể gây ra bệnh viêm ruột mới khởi phát ở những người có nguy cơ. Do đó, chất chống interleukin được xem là nguyên nhân thứ phát của bệnh viêm ruột.

• Interferon

Interferon (IFN) là các phân tử glycoprotein được tế bào vật chủ tiết ra để phản ứng với nhiễm virus và hoạt động như cytokine trong các đợt viêm.
Đã có nhiều trường hợp được báo cáo về những người bị nhiễm viêm gan C mãn tính đã phát triển bệnh viêm loét đại tràng mới khởi phát sau khi nhận liệu pháp dựa trên IFNα. Có một trường hợp được báo cáo trong đó bệnh Crohn phát triển sau liệu pháp IFN cho một người đồng nhiễm viêm gan C và HIV. Đã có một số trường hợp bùng phát viêm loét đại tràng được báo cáo trong khi điều trị IFN do nhiễm viêm gan C mãn tính.

• Các tác nhân kích thích miễn dịch

Người ta đã đề xuất rằng bệnh Crohn ở một số cá nhân có liên quan đến tình trạng suy giảm miễn dịch hơn là hoạt động quá mức. Các cytokine tế bào như yếu tố kích thích tế bào bạch cầu đơn nhân (GM-CSF), yếu tố kích thích tế bào bạch cầu hạt sẽ kích thích các tế bào gốc tạo máu trong tủy xương để tạo ra các tế bào bạch cầu hạt và bạch cầu đơn nhân, có vai trò trong miễn dịch bẩm sinh. Một số bằng chứng lâm sàng cho thấy mối liên quan giữa GM-CSF và bệnh viêm ruột. Kháng thể kháng GM-CSF được phát hiện có liên quan đến việc tăng tính thấm ruột và sự di chuyển của vi khuẩn, điều này có liên quan đến khả năng phát triển bùng phát bệnh viêm ruột cao hơn.

• Thuốc ức chế trạm kiểm soát

Các chất ức chế trạm kiểm soát có thể là nguyên nhân của viêm ruột và cũng làm trầm trọng thêm các rối loạn tự miễn dịch đã có từ trước như viêm khớp dạng thấp, bệnh vảy nến và bệnh lupus. Nó thậm chí có thể làm thay đổi vĩnh viễn hệ thống miễn dịch có thể làm phát sinh bệnh viêm ruột. Viêm đại tràng liên quan đến Ipilimumab có nhiều đặc điểm nội soi và mô học của bệnh viêm ruột cổ điển.

2.2. Bệnh viêm ruột thứ phát sau phẫu thuật

Phẫu thuật vùng bụng và vùng chậu thường được thực hiện ở bệnh nhân viêm ruột, đặc biệt là ở những người bị bệnh Crohn. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, phẫu thuật thay đổi ruột có thể ảnh hưởng đến hệ vi sinh vật trong đường tiêu hóa, tạo ra môi trường cho sự thuyên giảm hoặc bùng phát bệnh viêm ruột. Ví dụ, phẫu thuật cắt bỏ hồi đại tràng ở bệnh nhân bệnh Crohn đơn độc đã làm thuyên giảm bệnh trong 10 năm ở 50% trường hợp.

• Hội chứng viêm ruột sau cắt đại tràng

Bệnh nhân viêm loét đại tràng trải qua phẫu thuật cắt đại tràng hoặc cắt toàn bộ đại trực tràng có thể phát triển tình trạng viêm mãn tính của ruột non được gọi là hội chứng viêm ruột sau cắt đại tràng. Nó được đặc trưng bởi viêm ruột mãn tính lan tỏa, thường phát triển vài tháng sau khi phẫu thuật. Khi nghi ngờ, nên thực hiện nội soi đường tiêu hóa trên, nội soi hồi tràng qua lỗ mở ruột hoặc nội soi ruột non.

• Viêm túi hồi tràng sau cắt đại tràng

Viêm túi hồi tràng sau cắt đại tràng cũng được xem là nguyên nhân thứ phát của bệnh viêm ruột. Phẫu thuật cắt bỏ ruột bị bệnh có thể được chữa khỏi ở những người bị bệnh viêm ruột dạng nặng không đáp ứng với điều trị y tế. Cắt toàn bộ đại tràng với nối túi hồi tràng - ống hậu môn đã trở thành phương pháp điều trị phẫu thuật được lựa chọn ở những người cần cắt bỏ toàn bộ.

Phẫu thuật tái tạo ruột tiêu chuẩn này có thể liên quan đến viêm túi hoặc bệnh Crohn của túi. Viêm túi hồi tràng, một chứng viêm mãn tính của túi hồi tràng sau khi nối túi hồi tràng - ống hậu môn được suy đoán là xảy ra do ứ phân, rối loạn vi khuẩn, khả năng miễn dịch niêm mạc bị thay đổi và thiếu máu cục bộ liên quan đến phẫu thuật.

• Bệnh Crohn túi sau cắt bỏ đại tràng

Cắt đại tràng trực tràng và nối túi hồi tràng - ống hậu môn ở những bệnh nhân được chẩn đoán viêm loét đại tràng trước phẫu thuật đã được chứng minh là gây ra bệnh Crohn mới khởi phát trong số 2,7 -13% bệnh nhân trải qua phẫu thuật để chẩn đoán ban đầu là viêm loét đại tràng hoặc viêm đại tràng không xác định. Sau khi cắt bỏ, quá trình vận chuyển tiêu hóa của thức ăn đã tiêu thụ diễn ra nhanh chóng, làm thay đổi hệ vi sinh vật đường ruột và tạo ra môi trường cảm ứng bệnh Crohn.

• Bệnh viêm ruột mới khởi phát sau phẫu thuật điều trị béo phì

Béo phì là một bệnh mãn tính có thể làm tăng nguy cơ phát triển các bệnh đi kèm khác như tiểu đường, tăng lipid máu, các bệnh tim mạch và một số loại ung thư (bao gồm cả ung thư ruột kết). Một trong những phẫu thuật hiệu quả nhất cho bệnh béo phì là nối tắt dạ dày Roux-en-Y và nó đã được chứng minh là gây ra bệnh Crohn mới khởi phát. Người ta nghi ngờ rằng sự thay đổi trong hệ vi sinh vật hoặc tình trạng dinh dưỡng có thể có vai trò dẫn đến bệnh ở những cá thể này.

• Bệnh viêm ruột mới khởi phát sau phẫu thuật sau ghép tạng

Hệ thống miễn dịch đóng một vai trò trung tâm trong cơ chế bệnh sinh của bệnh viêm ruột. Ghép tế bào gốc tạo máu (HSCT) hoặc cấy ghép cơ quan đặc (ghép tạng đặc) được thực hiện với việc sử dụng steroid và chất điều hòa miễn dịch. Sự thay đổi trong hệ thống miễn dịch với việc sử dụng chất ức chế miễn dịch hoặc đưa các kháng nguyên lạ vào có thể dẫn đến phản ứng miễn dịch được điều chỉnh và sự phát triển sau đó của các rối loạn tự miễn dịch. Một trong những tình trạng tự miễn dịch như vậy là bệnh viêm ruột có thể phát triển sau HSCT hoặc ghép tạng đặc.

• Bệnh viêm ruột sau ghép tế bào gốc tạo máu

HSCT là một phương pháp điều trị hiệu quả trong một số bệnh rối loạn tạo máu, bao gồm bệnh bạch cầu. Người nhận có thể phát triển một loại viêm đại tràng duy nhất, khác biệt về mặt lâm sàng và mô học với viêm đại tràng truyền nhiễm điển hình hoặc viêm đại tràng liên quan đến bệnh ghép-vật chủ. Tình trạng này được gọi là "viêm đại tràng dây rốn" và những người bị ảnh hưởng thường có biểu hiện tiêu chảy không ra máu vài tháng sau khi cấy ghép.

• Bệnh viêm ruột sau cấy ghép nội tạng đặc

Những người trải qua ghép tạng đặc bị ức chế miễn dịch trong giai đoạn chu kỳ cấy ghép và sau cấy ghép. Bệnh sinh của mới khởi phát bệnh viêm ruột sau ghép tạng đặc có thể liên quan đến việc sử dụng các chất ức chế miễn dịch như steroid, chất điều hòa miễn dịch và globulin kháng thymocyte, làm thay đổi “bộ điều nhiệt miễn dịch” dẫn đến phản ứng miễn dịch được điều chỉnh đối với hệ vi sinh vật đường ruột. Điều này có thể dẫn đến sự phát triển của mới khởi phát bệnh viêm ruột giữa các cá nhân có nguy cơ.

• Bệnh viêm ruột liên quan đến cấy ghép hệ vi sinh vật trong phân

Hệ vi sinh vật đường ruột bao gồm hàng nghìn tỷ sinh vật. Ở bệnh nhân bệnh viêm ruột có trạng thái rối loạn sinh học đường ruột đóng một vai trò trong cơ chế bệnh sinh của nó. Các cá thể được điều trị bằng cấy ghép vi sinh vật trong phân cho bệnh Crohn dường như có sự thay đổi của hệ vi sinh vật đường ruột phản chiếu hệ vi sinh vật của người cho và với đa dạng sinh học vi sinh vật cao hơn. Nhưng ở bệnh nhân bệnh viêm ruột, hệ vi sinh vật sau khi cấy ghép chống lại sự thay đổi này.

Tóm lại, bệnh viêm ruột là bệnh mãn tính của đường tiêu hóa mà không có căn nguyên xác định rõ ràng. Các yếu tố, nguyên nhân thứ phát của bệnh viêm ruột hiện đã biết đó là thuốc; phẫu thuật thay đổi ruột và cấy ghép các cơ quan, tế bào gốc hoặc hệ vi sinh vật trong phân...

Tài liệu tham khảo: Ghouri YA, Tahan V, Shen B. Secondary causes of inflammatory bowel diseases. World J Gastroenterol 2020; 26(28): 3998-4017 [PMID: 32821067 DOI: 10.3748/wjg.v26.i28.3998]