Vận chuyển và cấp cứu ban đầu với người bị chấn thương cột sống

Chấn thương cột sống là chấn thương nặng, có nguy cơ đe dọa tính mạng nếu bị bỏ sót hoặc sơ cứu không đúng có thể gây tử vong hoặc tàn thế suốt đời. Điều quan trọng nhất trong sơ cứu chấn thương cột sống cổ hoặc lưng là giữ cho nạn nhân cố định. Biết cách sơ cứu chấn thương cột sống cũng như cách vận chuyển bệnh nhân chấn thương cột sống đúng đắn sẽ tăng cơ hội sống sót cho người bệnh.

Chấn thương cột sống là chấn thương nặng, có nguy cơ đe dọa tính mạng nếu bị bỏ sót hoặc sơ cứu không đúng có thể gây tử vong hoặc tàn thế suốt đời. Điều quan trọng nhất trong sơ cứu chấn thương cột sống cổ hoặc lưng là giữ cho cột sống của nạn nhân cố định. Biết cách sơ cứu chấn thương cột sống cũng như cách vận chuyển bệnh nhân chấn thương cột sống đúng đắn sẽ tăng cơ hội sống sót cho người bệnh.

Tuy nhiên, nhiều trường hợp bị chấn thương cột sống nhưng không phát hiện được cho tới khi nhìn thấy tổn thương trên phim X- quang. Những dấu hiệu sau đây sẽ giúp gợi ý đến tình trạng chấn thương cột sống.

• Có bằng chứng hoặc triệu chứng về chấn thương vùng đầu (ví dụ như chảy máu) và/ hoặc bị rối loạn ý thức.
• Bị ngã từ trên cao với độ cao lớn hơn 2 lần chiều cao của nạn nhân.
• Nạn nhân là người tham gia giao đấu võ thuật, thể thao.
• Cơ chế chấn thương đã tạo một lực mạnh đáng kể tác động vào vùng cột sống cổ hoặc lưng.
• Nạn nhân than đau dữ dội vùng cổ, vùng lưng hoặc không thể cử động cổ, xoay lưng được.
• Nạn nhân than tê, yếu, liệt tay hoặc chân; không thể tự chủ tiểu tiện và đại tiện; co cứng dương vật hoặc thở bụng.
• Cột sống cổ hay lưng bị xoắn vặn hoặc ở tư thế bất thường sau khi đột ngột thay đổi tư thế.

Khi bị chấn thương cột sống, nếu nạn nhân không có triệu chứng nôn ói, khó thở và vẫn còn bắt được mạch, đồng thời cũng không nằm trong tình huống nguy hiểm đe dọa tính mạng như: sạt lở đất, động đất, cháy,... thì hãy giữ cho nạn nhân bất động, ở yên vị trí. Chỉ vận chuyển bệnh nhân chấn thương cột sống khi có dấu hiệu đe dọa đến tính mạng, và việc di chuyển cần đúng cách để hạn chế đến mức tối thiểu chấn thương cột sống. Có 4 tình huống cần vận chuyển người bị chấn thương cột sống.

2.1 Nạn nhân nằm úp mặt xuống bùn hoặc vũng nước

Trường hợp nạn nhân nằm úp mặt xuống bùn hoặc vũng nước thì bắt buộc phải xoay nạn nhân nằm ngửa lên để đảm bảo an toàn đường thở. Nếu có ít người 4 người, giữ cố định đầu và lưng nạn nhân là quan trọng nhất. Nếu có đủ 4 người thì giữ cố định người nạn nhân lần lượt tại 4 vị trí là cổ, vai, vùng thắt lưng và chân. Khi đã giữ cố định được các vị trí trọng yếu, cần cùng lúc quay người nạn nhân một cách nhẹ nhàng theo hướng mong muốn. Trong trường hợp chỉ có một mình, người vận dùng 2 bàn tay để nắm lấy 2 bên nách của nạn nhân, 2 cẳng tay giữ chặt phần đầu của nạn nhân. Phối hợp nhịp nhàng hai tay để kéo và xoay cơ thể về tư thế nằm ngửa, giúp giải phóng đường thở được thông thoáng.

Lưu ý trong quá trình vận chuyển nạn nhân về tư thế nằm ngửa, vận chuyển viên phải giữ cho người nạn nhân luôn trên 1 đường thẳng, 3 vị trí quan trọng cần giữ cố định là đầu, cổ và thân mình. Tuyệt đối không được để vùng cột sống cổ và lưng của nạn nhân bị gập trong khi xoay.

2.2 Nạn nhân có dấu hiệu sốc

Nguyên tắc cơ bản khi sơ cứu chấn thương cột sống là đặt nạn nhân nằm ngửa trên một ván cứng, cố định cột sống cổ và hạn chế di chuyển, trước khi thực hiện các bước sơ cứu tiếp theo. Khi nạn nhân bị chấn thương cột sống cổ đã ở tư thế nằm ngửa và có dấu hiệu sốc như nôn ói liên tục, chảy máu trong miệng hoặc xung quanh miệng cần thì phải xoay người nạn nhân nằm nghiêng một bên.

Lúc này vẫn cần phải giữ cho đầu, cổ và thân mình luôn theo một đường thẳng, các bước vận chuyển bệnh nhân chấn thương cột sống về tư thế nghiêng sẽ làm tương tự như trên. Nên tìm kiếm thêm sự trợ giúp vì những nạn nhân bị sốc chấn thương thường có phản ứng cơ thể dữ dội, khó hợp tác nên chỉ với một người thì khó có thể vận chuyển tốt được. Ngoài ra, nên dùng vật mềm như áo, khăn hoặc vải bất kỳ để lót dưới phần đầu của nạn nhân.

2.3 Nạn nhân đang ở trong vùng nguy hiểm

Nếu nạn nhân bị chấn thương cột sống đang ở trong khu vực nguy hiểm, có nguy cơ đe dọa tính mạng như: động đất, sạt lở đất, cháy nổ,... thì bắt buộc phải nhanh chóng vận chuyển nạn nhân ra khỏi khu vực nguy hiểm này. Cần ít nhất 2 người vận chuyển và một tấm ván dài có bề mặt phẳng để giữ cho nạn nhân luôn ở tư thế thẳng trong quá trình di chuyển.

Cách vận chuyển nạn nhân lên trên tấm ván như sau: tiến hành xoay nghiêng người nạn nhân theo hướng dẫn như trên, đặt tấm ván phẳng phía sau lưng nạn nhân. Từ từ xoay trở sao cho người nạn nhân và tấm ván đồng thời ngửa lên. Trước khi di chuyển, cần cột chặt người nạn nhân trên tấm ván bằng dây hoặc vải, quần áo.

Trong trường hợp cấp bách nhưng không có tấm ván, bất kỳ vật dụng tương tự tấm ván như cánh cửa, mặt bàn hoặc thậm chí có thể đặt nạn nhân lên vải mềm chắc và kéo từ từ. Tuy nhiên cần chọn lựa nơi kéo bằng phẳng nhất, luôn bảo đảm cố định chặt đầu và cổ nạn nhân. Nếu cơ thể bị cúi gập hoặc bị xoay trong quá trình vận chuyển, vùng cột sống cổ rất có thể sẽ bị chấn thương nghiêm trọng hơn.

2.3 Nạn nhân nằm úp mặt và có dấu hiệu ngừng tim ngừng thở

Trường hợp nạn nhân có dấu hiệu ngừng tim (không bắt được mạch) và ngừng thở cũng cần được xoay người về tư thế nằm ngửa theo hướng dẫn trên. Cần thực hiện càng sớm càng tốt để tiến hành cấp cứu hồi sinh tim phổi, hồi phục hô hấp và nhịp tim. Tình trạng ngừng tim ngừng thở càng lâu càng nguy hiểm đến tính mạng, hoặc nếu cứu được cũng để lại di chứng cho nạn nhân.

Các bước sơ cứu chấn thương cột sống như sau:

• Tìm kiếm sự trợ giúp từ những người xung quanh và gọi hỗ trợ số 0704. 115. 115 đối với dịch vụ di động không cần mã vùng, ở bất kỳ địa phương nào, để nghe hướng dẫn trực tiếp từ nhân viên y tế hay gọi xe cứu thương ở nơi gần nhất.
• Nghi ngờ chấn thương cột sống cổ thì cần cố định càng sớm càng tốt. Nếu nạn nhân còn tỉnh táo thì khuyên nên nằm yên bất động, sau đó dùng nẹp cột sống chuyên dụng (nếu có) hoặc vật liệu có sẵn như cây gỗ, thanh nhựa cứng, khăn vải cuộn chặt lại, túi cát để cố định hai bên cột sống, dùng băng keo hoặc dây vải để cột lại. Khi nẹp cổ cần lưu ý rằng phải tựa vào xương đòn và khối cơ vai, còn đầu trên hai bên tựa vào xương hàm dưới và mặt sau tỳ vào chẩm. Khi nạn nhân đã nằm an toàn trên ván cứng có thể đặt hai bao cát hoặc vải cuộn chặt ở hai bên cổ từ tai đến xương đòn, sau đó cố định ở trán, vai, hông, gối và cổ chân bằng dây buộc.
• Nếu nạn nhân đang đội mũ bảo hiểm thì không nên cố gắng cởi ra vì có thể làm nặng thêm tình trạng chấn thương cột sống. Chỉ nên tháo kính chắn phía trước mũ bảo hiểm khi cần tiếp cận đường thở.
• Nếu nạn nhân có biểu hiện nôn ói hay sặc dị vật, dịch dạ dày hay máu thì phải tiến hành đánh giá ngay tình trạng hô hấp. Trường hợp nạn nhân vẫn còn thở thì đặt nạn nhân nằm nghiêng một bên (một người giữ cố định đầu và cổ, những người còn lại cùng nhau phối hợp nhịp nhàng nghiêng nạn nhân để bảo đảm giữ cho đầu, cổ và vùng lưng nạn nhân luôn nằm trên một đường thẳng trong khi nghiêng) sau đó dùng ngón tay cẩn thận móc dị vật trong miệng và đường thở ra (lưu ý tránh làm dị vật rơi sâu hơn vào đường thở).
• Nếu nạn nhân có biểu hiện ngừng tuần hoàn hô hấp: mất mạch (mạch cảnh, bẹn), thở ngáp hoặc ngừng thở thì bắt đầu hồi sinh tim phổi ngay lập tức. Khai thông đường thở bằng biện pháp đẩy hàm (dùng ngón tay đẩy và nâng xương hàm nhẹ nhàng về phía trước); tuyệt đối không được dùng kỹ thuật ngửa đầu nâng cằm.

• Đa số các trường hợp chấn thương cột sống vùng ngực, cột sống lưng và thắt lưng không cần bất động bằng nẹp tại hiện trường. Chỉ cần đặt và cố định nạn nhân lên một miếng ván cứng theo các mốc như trên trước khi vận chuyển.
• Khi có gãy xương tay hoặc chân đi kèm, cần bất động trên và dưới ổ gãy trước khi đặt nạn nhân lên cáng để vận chuyển.

Những việc không nên làm khi sơ cứu nạn nhân nghi ngờ chấn thương cột sống:

• Không bao giờ đặt nạn nhân nằm sấp nếu nghi ngờ bị chấn thương cột sống cổ.
• Không xốc, vác và cõng nạn nhân
• Không tự ý chở nạn nhân bằng bất cứ phương tiện nào ví dụ như xe đạp, xe máy, xích lô hay taxi.
• Không khiêng và vận chuyển nạn nhân bằng ghế tựa lưng thấp, võng hoặc kê gối phía dưới đầu khiến cổ bị gập.