Hội chứng ruột kích thích (HCRKT) là một trong những rối loạn tiêu hóa phổ biến nhất trên thế giới hiện nay. Đây là một rối loạn tiêu hóa chức năng đặc trưng bởi đau bụng kèm thay đổi tính chất phân hoặc tần suất đi tiêu, ngoài ra còn thường kèm đầy hơi, chướng bụng.
Bài viết được viết bởi ThS. BS Mai Viễn Phương - Trưởng đơn nguyên Nội soi tiêu hóa - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park.
Tình trạng này là mạn tính, với các triệu chứng khởi phát ít nhất đã 6 tháng và xảy ra trung bình một lần mỗi tuần trong ba tháng gần đây.1 Cơ chế bệnh sinh của hội chứng ruột kích thích còn chưa được hiểu rõ, có thể có sự tham gia của nhiều yếu tố khác nhau. Tỉ lệ hiện mắc của hội chứng ruột kích thích trên thế giới khoảng 9,2%. Các nghiên cứu gần đây cho thấy tỉ lệ hội chứng ruột kích thích ở châu Á đang ngày một tăng lên.
Sinh bệnh học hội chứng ruột kích thích
Những hiểu biết về cơ chế bệnh sinh của hội chứng ruột kích thích đã phát triển qua nhiều năm gần đây nhưng vẫn chưa hoàn thiện. Một cơ chế thống nhất hiện nay cho rằng các triệu chứng của hội chứng ruột kích thích là do rối loạn sự điều hòa của “trục não-ruột” làm biểu hiện bệnh dưới dạng tăng nhạy cảm nội tạng và thay đổi thói quen đi tiêu. Phần cơ chế bệnh sinh này phân tích sâu về sự tăng nhạy cảm nội tạng trong hội chứng ruột kích thích đồng thời bàn luận chi tiết về các thay đổi từ thần kinh trung ương đến cơ quan ngoại biên trong hội chứng ruột kích thích, bao gồm cả các cơ chế ngoại biên có thể ảnh hưởng ngược lại đến trục não-ruột.
Những thay đổi của cơ quan trung ương
Sự nhạy cảm trung ương xảy ra ở cả tủy sống và não bộ. Một nghiên cứu nhận thấy khi căng thành trực tràng có sự gia tăng kích thích đến khu vực liên quan đến cảm xúc (vỏ não trước, hạch hạnh nhân) cũng như cụm não giữa liên quan đến điều tiết cơn đau nội sinh. Trong khi nhóm chứng lại cho thấy kích hoạt ổn định hơn của vỏ não trước trán giữa và bên.
Những thay đổi cấu trúc não thường thấy gồm: (1) gia tăng thể tích và độ dày của vỏ não cảm giác, vận động có liên quan đến mức độ nghiêm trọng của triệu chứng, đặc biệt ở phụ nữ, (2) sự thay đổi trong kết nối chức năng của thùy não trước và hạch hạnh nhân, (3) sự tham gia nhiều hơn của các hệ lưới để đáp ứng tình trạng căng thành trực tràng (4) tăng phản ứng của hệ lưới kích thích cảm xúc đối với tình trạng căng thành trực tràng, (5) giảm vòng phản hồi ức chế và (6) tăng kích hoạt hệ lưới kiểm soát và điều tiết hệ thống thần kinh tự chủ.
Tâm trạng và nhận thức, những yếu tố trung gian quan trọng của sự thay đổi nhạy cảm nội tạng. Nhận cảm về cơn đau rất phức tạp và chủ quan. Nhiều bằng chứng trong thực nghiệm phát hiện tăng nhạy cảm với căng thành đại tràng bị ảnh hưởng bởi stress và yếu tố tâm lý.
Hình ảnh não đã cho thấy rằng việc điều trị bằng liệu pháp hành vi cải thiện triệu chứng đường tiêu hóa mặc dù những thay đổi trong hình ảnh não do điều trị hiệu quả nằm ở các vùng vỏ não–vùng hạ đồi, gợi ý rằng hiệu quả điều trị liên quan đến sự thay đổi trong sự quá nhạy cảm và điều chỉnh cảm xúc. Stress và cảm xúc có thể ảnh hưởng đến cảm giác thông qua các tác động của trục hạ đồi-tuyến yên-tuyến thượng thận và hệ thần kinh tự chủ, hoặc thông qua việc tăng độ nhạy của các sợi thần kinh cảm giác sơ cấp hoặc thông qua sự nhạy cảm tập trung ở trung ương.
Trục hạ đồi-tuyến yên-tuyến thượng thận (HPA) là hệ thống thần kinh nội tiết chính trong cơ thể. Kích hoạt trục này dẫn đến sự tổng hợp và giải phóng corticotropin (CRF) trong nhân ở vùng dưới đồi. CRF kích thích giải phóng của hormone adrenocorticotropin từ tuyến yên trước, dẫn đến giải phóng cortisol từ tuyến thượng thận.
Ngược lại, Cortisol cũng tác dụng ngược đến vùng dưới đồi và tuyến yên. CRF cũng hoạt động như một chất dẫn truyền thần kinh và kích hoạt hệ thần kinh tự chủ, đáp ứng với stress. Nhiều nghiên cứu trong các mô hình động vật đã thiết lập vai trò quan trọng và tác dụng ngoại biên của CRF đối với quá trình vận chuyển, vận động và bài tiết của ruột cũng như phản ứng miễn dịch tại ruột. Trục HPA đã được liên kết với sự nhạy cảm nội tạng thông qua sự nhạy cảm tập trung ở trung ương. Ở chuột, việc cấy ghép chất giải phóng corticosterone trong vùng hạch hạnh nhân dẫn đến hành vi tăng lo lắng và sự nhạy cảm nội tạng tăng lên, kéo dài trong 28 ngày sau khi cấy ghép.
Hệ thống thần kinh tự chủ
Những thay đổi về hệ thần kinh tự chủ có liên quan đến các triệu chứng trong hội chứng ruột kích thích. Bệnh nhân hội chứng ruột kích thích thể tiêu chảy cho thấy bằng chứng tăng cường kích hoạt adrenergic và bệnh nhân hội chứng ruột kích thích thể táo bón cho thấy giảm kích hoạt của dây thần kinh phế vị. Cả hai đều dẫn đến sự mất cân bằng và ưu tiên hoạt động giao cảm hơn là hoạt động đối giao cảm. Sự thay đổi của hệ thần kinh tự chủ cũng xuất hiện trong khi ngủ, cho thấy rằng những thay đổi này độc lập với tâm trạng và cảm xúc
Tài liệu tham khảo
1. Drossman DA. Functional Gastrointestinal Disorders: History, Pathophysiology, Clinical Features and Rome IV. Gastroenterology. Feb 19 2016;doi:10.1053/j.gastro.2016.02.032
2. Oka P, Parr H, Barberio B, Black CJ, Savarino EV, Ford AC. Global prevalence of irritable bowel syndrome according to Rome III or IV criteria: a systematic review and meta-analysis. The lancet Gastroenterology & hepatology. Oct 2020;5(10):908-917. doi:10.1016/s2468-1253(20)30217-x
3. Quach DT, Vu KT, Vu KV. Prevalence, clinical characteristics, and management of irritable bowel syndrome in Vietnam: A scoping review. JGH open : an open access journal of gastroenterology and hepatology. Nov 2021;5(11):1227-1235. doi:10.1002/jgh3.12616
4. Kennedy PJ, Clarke G, Quigley EM, Groeger JA, Dinan TG, Cryan JF. Gut memories: towards a cognitive neurobiology of irritable bowel syndrome. Neuroscience and biobehavioral reviews. Jan 2012;36(1):310-40. doi:10.1016/j.neubiorev.2011.07.001
