Hệ tiêu hóa ở người không chỉ là một cơ quan đơn lẻ mà là một hệ thống phức tạp bao gồm nhiều cơ quan khác nhau như miệng, thực quản, dạ dày, ruột non,... Mỗi bộ phận tiêu hoá đóng vai trò riêng biệt trong quá trình chuyển hóa thức ăn thành chất dinh dưỡng cần thiết cho cơ thể. Bài viết này sẽ cung cấp hình ảnh chi tiết và giải thích các chức năng chính của từng bộ phận trong hệ thống tiêu hóa, giúp hiểu rõ hơn về quá trình tiêu hóa thức ăn.
Bài viết được tham vấn chuyên môn cùng Bác sĩ Nguyễn Trung Thành - Khoa Nội soi - Tiêu hoá - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Hải Phòng
1. Quá trình hoạt động của các bộ phận tiêu hóa ở người
Tiêu hóa là một quá trình phức tạp, có vai trò chuyển hóa thức ăn thành các chất dinh dưỡng mà cơ thể có thể sử dụng, phục vụ cho sự tăng trưởng, cung cấp năng lượng và sửa chữa các tế bào cần thiết. Ngoài ra, quá trình tiêu hoá thức ăn tại các bộ phận tiêu hóa cũng tạo ra các chất thải để loại bỏ khỏi cơ thể.
Hệ tiêu hóa của con người, hay còn được gọi là hệ dạ dày - ruột, là một ống dẫn xoắn dài, bắt đầu từ miệng và kết thúc ở hậu môn. Quá trình tiêu hóa thức ăn được cấu thành từ một loạt các cơ, gồm sự phối hợp của nhiều cơ quan cùng với sự hỗ trợ từ các tế bào sản xuất enzyme và hormone để chuyển hóa, phân hủy thức ăn.
Ngoài ra, ba cơ quan khác cũng đóng vai trò quan trọng trong quá trình thức ăn đi qua các bộ phận tiêu hóa, đó là gan, túi mật và tuyến tụy.
2. Hành trình chuyển hóa thức ăn thông qua hệ tiêu hóa của con người
Trạm đầu tiên: Miệng
Miệng được coi là điểm xuất phát của hệ tiêu hóa. Thực tế, quá trình đi qua các bộ phận tiêu hóa thức ăn bắt đầu trước cả khi chúng ta bắt đầu nhai miếng đầu tiên. Cụ thể, mùi thức ăn kích thích tiết nước bọt, làm cho khoang miệng ẩm ướt và sẵn sàng để chào đón thức ăn đưa vào. Khi chúng ta bắt đầu nếm thức ăn, lượng nước bọt được sản xuất tăng lên.
Khi bắt đầu nhai, cơ hàm và răng di chuyển để tách thức ăn thành những miếng nhỏ đủ để tiêu hóa. Lúc này, tuyến nước bọt hoạt động mạnh mẽ. Nước bọt chứa các enzyme giúp phân hủy thức ăn thành dạng mà cơ thể có thể hấp thụ và sử dụng. Vì vậy, việc ăn chậm và nhai kỹ thức ăn là cực kỳ quan trọng để hỗ trợ hệ tiêu hóa.
Trạm thứ 2: Hầu họng và thực quản
Vùng hầu họng - còn được gọi là cổ họng, là một phần quan trọng trong hệ tiêu hóa khi chịu trách nhiệm cho việc nhận thức ăn từ miệng. Phía dưới hầu họng được chia thành hai phần: thực quản và khí quản. Thực quản là con đường chính để vận chuyển thức ăn xuống dạ dày, trong khi khí quản đưa không khí vào phổi.
Hành động nuốt diễn ra tại vùng hầu họng là một phản xạ được kết hợp giữa tính thụ động và tính chủ động. Lưỡi và vòm miệng (hàm ếch) là hai bộ phận chính giúp đẩy thức ăn vào họng, đồng thời phản xạ khép kín khí quản. Điều này đảm bảo rằng thức ăn chỉ có một lối đi duy nhất là vào thực quản.
Thực quản được lót bởi các mô màu hồng ẩm (niêm mạc), tạo thành một ống dài kéo dài từ hầu họng đến dạ dày. Thức ăn được đẩy theo chiều một chiều qua thực quản vào dạ dày thông qua một chuỗi các cơn co thắt được gọi là nhu động.
Trước khi vào dạ dày, thức ăn phải đi qua lỗ tâm vị - một cơ hình vòng quan trọng được gọi là cơ thắt thực quản dưới (LES). Cơ thắt này chỉ mở ra để cho thức ăn hoặc nước uống đi vào dạ dày, sau đó tự đóng lại để giữ chúng không di chuyển ngược lại.
Nếu cơ thắt thực quản dưới hoạt động không chính xác vì lý do nào đó, bạn có thể mắc phải tình trạng gọi là trào ngược dạ dày thực quản (GERD). Đây là tình trạng gây ra ợ nóng và có cảm giác thức ăn bị trào ngược trở lại thực quản.
Trạm thứ 3: Dạ dày và ruột non
Dạ dày - cơ quan quan trọng trong hệ tiêu hóa của con người, có hình dạng tương tự như một chiếc túi, được cấu tạo bởi hàng loạt cơ bắp hoạt động mạnh mẽ. Ngoài việc lưu giữ thức ăn, dạ dày chịu trách nhiệm như một máy trộn và máy xay thức ăn. Dạ dày tiết ra axit và các enzyme, chúng đóng vai trò quan trọng trong quá trình nghiền, phá vỡ và chuyển hóa thức ăn thành dạng lỏng hoặc bột nhão.
Sau đó, hỗn hợp thức ăn này sẽ di chuyển xuống ruột non và tiếp tục quá trình tiêu hóa thức ăn. Khoảng thời gian giữa các bữa ăn là lúc dạ dày giải phóng phần thức ăn tàn dư không thể hóa lỏng được, chúng sẽ nhanh chóng di chuyển xuống ruột và được loại bỏ.
Ruột non cũng là một bộ phận vô cùng quan trọng tham gia vào quá trình tiêu hóa ở người, là nơi hấp thụ hầu hết các chất dinh dưỡng từ thức ăn vào cơ thể. Tại đây, thức ăn tiếp tục trải qua quá trình tiêu hóa với sự hỗ trợ của nhu động ruột cũng như các enzyme từ tuyến tụy và mật do gan tiết ra.
Nhu động ruột giúp đẩy thức ăn đi và trộn chúng với dịch tiết tiêu hóa từ tuyến tụy, gan và mật. Ruột non được chia thành ba phân đoạn chính: tá tràng, hỗng tràng và hồi tràng. Tá tràng chủ yếu tham gia vào quá trình phân hủy thức ăn, trong khi hỗng tràng và hồi tràng hấp thụ các chất dinh dưỡng vào máu.
Trong quá trình thức ăn được lưu giữ ở ruột non, các chất dinh dưỡng được hấp thụ qua thành ruột vào máu. Phần còn lại, gọi là chất thải, tiếp tục di chuyển vào ruột già (đại tràng).
Mọi hoạt động liên quan đến các bộ phận tiêu hóa thức ăn ở phía trên góc Treitz (thuộc tá tràng) thuộc về đường tiêu hóa trên. Tất cả các hoạt động từ góc Treitz trở xuống được gọi là đường tiêu hóa dưới.
Trạm thứ 4: Đại tràng, trực tràng và hậu môn
Đại tràng (ruột già) là một phần của hệ tiêu hóa, nối liền ruột non với trực tràng. Cấu trúc của đại tràng bao gồm manh tràng, kết tràng lên, kết tràng ngang, kết tràng xuống, đại tràng sigma, phần nối với trực tràng và ruột thừa - một túi nhỏ, nằm gắn vào manh tràng.
Với chức năng chuyên biệt, đại tràng xử lý chất thải, giúp cho quá trình đại tiện (bài tiết chất thải) trở nên dễ dàng và thuận tiện hơn.
Quá trình chuyển đổi phân và chất thải từ tiêu hóa ở người diễn ra trong ruột già thông qua sự co bóp của nhu động. Ban đầu, phân ở dạng lỏng. Tuy nhiên, khi đi qua đại tràng, phân sẽ hấp thu nước trở lại và trở thành dạng rắn. Phân được lưu giữ trong đại tràng sigma (hình chữ S) cho đến khi nhận được kích thích nhu động đủ mạnh để đẩy nó vào trực tràng.
Thông thường, sự kích thích này xảy ra một hoặc hai lần mỗi ngày.
Thường mất khoảng 36 giờ cho phân di chuyển qua đại tràng. Phân chủ yếu bao gồm mảnh vụn thức ăn và vi khuẩn. Các vi khuẩn này có nhiều chức năng hữu ích như tổng hợp vitamin, xử lý chất thải và các hạt thực phẩm cũng như bảo vệ cơ thể chống lại vi khuẩn gây hại. Khi lượng chất thải ở kết tràng dưới tăng cao, bộ phận này sẽ đẩy chúng vào trực tràng để bắt đầu quá trình đào thải.
Trực tràng là không gian nối đại tràng với hậu môn. Chức năng của trực tràng bao gồm:
- Tiếp nhận chất thải từ đại tràng.
- Kích hoạt cơ thể để thực hiện quá trình đào thải phân.
- Lưu giữ phân cho đến khi quá trình đào thải diễn ra.
Hậu môn là phần cuối cùng trong hệ tiêu hóa ở con người, bao gồm một loạt các cơ dọc theo xương chậu (cơ sàn chậu) và hai cơ thắt hậu môn (bên trong và bên ngoài).
Cơ sàn chậu tạo ra một góc ngăn giữa trực tràng và hậu môn, ngăn chặn chất thải rời đi khi chưa cần thiết. Bên cạnh đó, cơ thắt hậu môn kiểm soát luồng di chuyển của chất thải. Cơ thắt hậu môn bên trong thường được giữ kín (trừ khi phân đi vào trực tràng), ngăn chặn việc phóng thích phân và chất thải trong khi chúng ta ngủ hoặc không cảm thấy cần đi đại tiện.
Khi có nhu cầu đi đại tiện, cơ thắt hậu môn bên ngoài sẽ ngăn chặn phóng thích của phân cho đến khi chúng ta bắt đầu đi đại tiện.
Tóm lại, quá trình tiêu hóa ở con người phụ thuộc vào hoạt động phức tạp của một mạng lưới các dây thần kinh, hormone và men tiêu hóa, hệ vi sinh vật... Nếu có bất kỳ vấn đề nào xảy ra trong hệ thống này cũng có thể khiến hệ tiêu hóa trục trặc, thậm chí nảy sinh nhiều căn bệnh nguy hiểm nếu không được điều trị kịp thời.
Vì hệ tiêu hóa bao gồm ống tiêu hóa kéo dài từ miệng đến hậu môn và nhiều cơ quan khác như gan, tụy, mật…, do đó bất kỳ tổn thương nào của các cơ quan này đều có thể ảnh hưởng đến hệ tiêu hóa.
Triệu chứng của các vấn đề tiêu hóa rất đa dạng, từ đau ngực, đau bụng, ợ hơi, ợ chua, ợ nóng, rối loạn tiêu hóa, vàng da, thiếu máu, giảm cân... biểu hiện cho nhiều bệnh từ nhẹ đến nặng, thậm chí cảnh báo tính mạng. Vì vậy, khi phát hiện bất kỳ dấu hiệu nào không bình thường về hệ tiêu hóa, việc đi khám sớm là rất quan trọng.
3. Làm sao để bảo vệ hệ tiêu hoá
Để bảo vệ hệ tiêu hóa luôn khỏe mạnh, bạn có thể áp dụng những biện pháp sau:
- Uống nước đều đặn: Nước giúp thức ăn di chuyển qua hệ tiêu hóa dễ dàng. Ngoài ra, thiếu nước thường dẫn đến tình trạng táo bón.
- Bổ sung chất xơ vào khẩu phần ăn: Chất xơ rất có lợi cho hệ tiêu hóa vì giúp việc đại tiện diễn ra thuận lợi hơn. Kết hợp cả chất xơ hòa tan và không hòa tan trong chế độ ăn hàng ngày sẽ giúp hệ tiêu hóa hoạt động tốt hơn.
- Duy trì chế độ dinh dưỡng cân bằng: Tiêu thụ nhiều trái cây, rau củ, ngũ cốc nguyên hạt và hạn chế thực phẩm chế biến sẵn. Ưu tiên thịt gia cầm thay cho thịt đỏ và hạn chế đường cũng như thịt nguội.
- Ăn thực phẩm có chứa men vi sinh hoặc bổ sung men vi sinh: Probiotic là vi khuẩn có lợi, bảo vệ đường ruột khỏi vi khuẩn gây hại. Sau khi dùng kháng sinh, bổ sung men vi sinh là cần thiết để duy trì hệ vi khuẩn có lợi trong ruột.
- Ăn chậm và nhai kỹ: Thói quen này giúp cơ thể tiêu hóa thức ăn hiệu quả hơn, từ đó hấp thụ dưỡng chất tốt hơn.
- Tập thể dục thường xuyên: Hoạt động thể chất giúp thúc đẩy quá trình di chuyển thức ăn qua hệ tiêu hóa.
- Tránh rượu và thuốc lá: Rượu có thể làm tăng axit dạ dày, gây ra các vấn đề như ợ nóng, trào ngược axit và loét dạ dày. Đồng thời, hút thuốc cũng làm tăng nguy cơ trào ngược axit.
- Quản lý căng thẳng: Căng thẳng có thể gây ra táo bón, tiêu chảy và hội chứng ruột kích thích.
Hệ tiêu hóa ở người bao gồm nhiều bộ phận quan trọng, từ miệng, thực quản, dạ dày, ruột non, ruột già cho đến các tuyến phụ trợ như gan và tụy. Mỗi bộ phận đều đóng một vai trò thiết yếu trong quá trình tiêu hóa và giúp cơ thể hấp thụ dưỡng chất hiệu quả. Hiểu rõ chức năng của từng bộ phận trong hệ tiêu hóa giúp chúng ta có thể chăm sóc và bảo vệ sức khỏe tiêu hóa một cách tốt nhất.
Hệ thống bệnh viện Vinmec cung cấp dịch vụ khám nội soi tiêu hóa theo tiêu chuẩn Nhật Bản, kết hợp với trang thiết bị hiện đại để chẩn đoán và điều trị chính xác các vấn đề về hệ tiêu hóa, bao gồm cả chẩn đoán và điều trị ung thư sớm.
Để đặt lịch khám tại viện, Quý khách vui lòng bấm số HOTLINE hoặc đặt lịch trực tiếp TẠI ĐÂY. Tải và đặt lịch khám tự động trên ứng dụng MyVinmec để quản lý, theo dõi lịch và đặt hẹn mọi lúc mọi nơi ngay trên ứng dụng.
Nguồn dịch:
https://www.webmd.com/digestive-disorders/digestive-system#1
https://www.webmd.com/digestive-disorders/digestive-system#1-3
