Chế độ ăn thuần chay cho bệnh tiểu đường có phù hợp không?

Một chế độ ăn uống lành mạnh đóng vai trò quan trọng trong kiểm soát bệnh tiểu đường. Tiểu đường ăn chay có được không, có giúp kiểm soát đường huyết không? Bài viết sẽ chia sẻ thông tin chế độ ăn thuần chay cho người bệnh tiểu đường, lợi ích và nhược điểm của nó.

Chế độ ăn thuần chay tức là trong bữa ăn hoàn toàn không có sự xuất hiện của thịt, sữa hay các sản phẩm làm từ động vật. Bạn cần lập kế hoạch cẩn thận nếu quyết định ăn chay khi bị tiểu đường để đảm bảo đáp ứng đầy đủ nhu cầu dinh dưỡng của cơ thể.

Đối với người mắc bệnh tiểu đường, việc theo một chế độ ăn thuần chay sẽ cần lập kế hoạch trước. Người bệnh tiểu đường ăn chay cần duy trì lượng carbs nạp vào cơ thể trong suốt cả ngày (vì carbs ảnh hưởng tới lượng đường trong máu nhiều hơn so với chất béo và protein). Các bữa ăn chính và đồ ăn nhẹ của bệnh nhân nên có thành phần cân bằng gồm carbs, protein và chất béo lành mạnh.

Tất cả những điều trên hoàn toàn có thể thực hiện bằng cách sử dụng các loại thực phẩm có nguồn gốc từ thực vật. Điều này có thể hơi khó khăn đối với những người chưa quen với chế độ ăn thuần chay. Dưới đây là một số ví dụ về carbs, protein và chất béo mà bạn có thể dùng để xây dựng bữa ăn chính và bữa ăn nhẹ nếu bạn theo một chế độ ăn thuần chay cho người mắc bệnh tiểu đường:

• Carbs: Bột ngũ cốc nguyên hạt (mì ống, bánh mì), gạo, yến mạch, khoai tây, trái cây (tươi, đông lạnh, đóng hộp không đường), ngô;
• Protein: Đậu nành và các sản phẩm từ đậu nành (đậu phụ), đậu lăng, đậu Hà Lan, lạc, bơ hạt, các loại hạt;
• Chất béo: Dầu oliu, dầu bơ, bơ, dừa, các loại hạt.

Nhiều loại thực phẩm có nguồn gốc thực vật như đậu và ngũ cốc chứa hỗn hợp carbs, protein và chất béo, giúp tăng cường dinh dưỡng trong khẩu phần ăn của bạn. Ngoài ra, chất xơ (một loại carbs khó tiêu hóa) có trong hầu hết các thực phẩm từ thực vật. Chất xơ giúp người dùng no lâu hơn và giảm tác động đến lượng đường trong máu.

Dựa trên loại bệnh tiểu đường bạn mắc phải (tuýp 1 hay tuýp 2), mức độ hoạt động thể chất, tuổi tác, giới tính, các yếu tố khác,... bác sĩ sẽ giúp bạn xác định được lượng carbs tối ưu mà bạn cần trong mỗi bữa ăn hằng ngày.

Một số lợi ích tiềm năng của việc người bị tiểu đường ăn chay gồm: Cải thiện khả năng kiểm soát đường huyết, độ nhạy insulin và kiểm soát cân nặng.

2.1 Kiểm soát lượng đường trong máu

Một nghiên cứu kéo dài 12 tuần trên 93 người Hàn Quốc mắc bệnh tiểu đường đã so sánh tác động của chế độ ăn thuần chay có chỉ số đường huyết thấp với chế độ ăn thông thường. Các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng việc theo một chế độ ăn thuần chay giúp kiểm soát lượng đường trong máu tốt hơn so với một chế độ ăn thông thường.

Một đánh giá khác cho kết luận: Chế độ ăn kiêng từ thực phẩm có nguồn gốc từ thực vật gồm ăn chay, chế độ ăn Địa Trung Hải và chế độ kiêng ngăn ngừa cao huyết áp (DASH) giúp giảm lượng HbA1c xuống 0,8%. Mức HbA1c là thước đo quản lý lượng đường trong máu trong 3 tháng trước đó. Đây là một chỉ số tốt giúp kiểm soát lượng đường trong máu lâu dài.

Tuy nhiên, một số mô hình ăn kiêng khác cũng giúp cải thiện việc kiểm soát lượng đường trong máu. Một số chế độ ăn kiêng (gồm chế độ ăn ít carbs và chế độ ăn Địa Trung Hải) có nhiều bằng chứng thuyết phục hơn trong việc kiểm soát bệnh tiểu đường.

2.2 Tăng độ nhạy với insulin

Insulin là hormone quan trọng giúp cơ thể duy trì mức đường huyết bình thường. Vì người mắc tiểu đường tuýp 2 có đặc điểm là kháng insulin (các tế bào ngừng phản ứng với hormone insulin) nên việc tăng độ nhạy insulin có thể làm giảm lượng đường trong máu và mức insulin, giảm nhu cầu tiêm insulin ở một số bệnh nhân tiểu đường.

Các nhà nghiên cứu đo lường tình trạng kháng insulin thông qua đánh giá mô hình cân bằng nội môi đối với kháng insulin (HOMA-IR). Trong một nghiên cứu kéo dài 16 tuần ở 244 người lớn thừa cân, các nhà nghiên cứu phát hiện rằng những người chuyển sang chế độ ăn thuần chay ít chất béo có lượng HOMA-IR giảm nhiều hơn so với những người có chế độ ăn bình thường, tức là họ trở nên nhạy cảm hơn với insulin.

Một nghiên cứu tương tự ở 75 người trưởng thành thừa cân cũng ghi nhận rằng: Chế độ ăn thuần chay làm giảm đáng kể HOMA-IR, giảm trọng lượng cơ thể, khối lượng chất béo.

2.3 Kiểm soát cân nặng tốt hơn

Người bị tiểu đường ăn chay cũng có một lợi ích là kiểm soát cân nặng tốt hơn. Việc giảm cân giúp người bệnh tiểu đường tuýp 2 cải thiện độ nhạy insulin. Vì chế độ ăn thuần chay có xu hướng chứa ít chất béo và calo hơn so với chế độ ăn thông thường nên có thể giúp giảm cân dễ dàng hơn.

Trong một nghiên cứu kéo dài 6 tháng ở 63 người lớn bị thừa cân, các nhà khoa học kết luận: Những người theo chế độ ăn thuần chay đã giảm cân nhiều gấp đôi so với những người theo chế độ ăn uống ít nghiêm ngặt hơn như: Chế độ ăn chay theo chủ nghĩa đạo đức (ăn rau và hải sản, không ăn thịt) và chế độ ăn chay bán phần (ăn nhiều rau, hạn chế ăn thịt).

Có một số nhược điểm tiềm ẩn của chế độ ăn thuần chay nói chung, đặc biệt đối với những người mắc bệnh tiểu đường. May mắn là những nhược điểm này hoàn toàn có thể tránh được nếu bạn lập kế hoạch ăn uống một cách cẩn thận.

3.1 Thiếu hụt chất dinh dưỡng

Những người bị tiểu đường ăn chay có thể gặp nguy cơ thiếu hụt một số chất dinh dưỡng, đặc biệt là vitamin B6, B12, niacin, sắt, iod, kẽm, canxi, chất béo Omega-3,... Tuy nhiên, bạn có thể bổ sung các chất dinh dưỡng này bằng cách tăng cường tiêu thụ những loại thực phẩm từ thực vật giàu dưỡng chất trên:

• Vitamin B6: Có trong khoai tây, đậu gà, chuối, ngũ cốc;
• Vitamin B12: Có trong men dinh dưỡng, ngũ cốc;
• Sắt: Có trong đậu trắng, đậu lăng, socola đen, đậu phụ, rau bina, ngũ cốc;
• Canxi: Có trong nước cam, đậu phụ, ngũ cốc, cải xoăn, của cải xanh;
• Chất béo Omega-3: Có trong hạt lanh, hạt chia, dầu đậu nành, dầu hạt cải;
• Iod: Có trong rong biển, muối id, sữa hạnh nhân, sữa đậu nành;
• Kẽm: Có trong hạt bí ngô, ngũ cốc, hạt điều, hạnh nhân, đậu gà, đậu tây.

3.2 Thiếu hụt chất đạm

Những người ăn chay trường, đặc biệt là bệnh nhân tiểu đường ăn chay có thể không bổ sung đủ protein và các loại axit amin (thành phần cấu tạo của protein) để duy trì sức khỏe. Protein rất cần thiết để tạo ra các mô mới của cơ thể và các axit amin cũng đóng nhiều vai trò khác nhau đối với sức khỏe.

Dù vậy, nhược điểm trên hoàn toàn có thể giải quyết bằng cách tăng cường bổ sung các thực phẩm giàu protein từ thực vật như:

• Đậu nành: Đậu hũ, đậu nành đen, sữa đậu nành;
• Các loại đậu: Đậu đen, đậu xanh, lạc, bơ lạc, đậu lăng, đậu tây, đậu Hà Lan;
• Các loại hạt: Hạnh nhân, hạt mắc-ca, quả phỉ, bơ hạt, sữa hạt, hạt lanh, hạt chia, hạt hướng dương, hạt bí ngô;
• Ngũ cốc: Quinoa, yến mạch;
• Bột protein: Protein đậu, protein đậu nành.

Ngoài ra, hầu hết các nguồn cung cấp protein thuần chay không chứa tất cả các loại axit amin thiết yếu cho cơ thể với lượng phù hợp. Để đảm bảo nhận được đầy đủ axit amin cần thiết, người theo chế độ ăn thuần chay nên kết hợp các nguồn protein thực vật khác nhau trong bữa ăn hằng ngày.

3.3 Tiêu thụ quá nhiều carbs

Một nhược điểm khác mà người tiểu đường ăn chay có thể gặp phải chính là lạm dụng quá nhiều carb, có thể ảnh hưởng tới lượng đường trong máu. Thực tế, thực phẩm từ thực vật có xu hướng chứa nhiều carbs hơn so với thực phẩm từ động vật. Vì vậy, chế độ ăn thuần chay sẽ cung cấp lượng carbs cao hơn so với chế độ ăn bình thường. Nếu bạn ăn nhiều thực phẩm thuần chay đã qua chế biến, bạn có thể ăn quá lượng tinh bột được khuyến nghị.

Mặc dù carbs là một phần của chế độ ăn uống lành mạnh cho bệnh nhân tiểu đường nhưng điều quan trọng là bạn cần phải điều hòa lượng carbs ăn vào để duy trì lượng đường trong máu ở mức ổn định, khỏe mạnh. Vì vậy, bạn nên trao đổi với bác sĩ về lượng carbs tối ưu cần bổ sung vào chế độ ăn uống của mình.

Với câu hỏi bị tiểu đường có nên ăn chay, đáp án là có, nếu bạn có một chế độ ăn uống khoa học. Để có khởi đầu tốt và đi đúng hướng khi theo một chế độ ăn thuần chay, bạn nên:

• Lên kế hoạch trước: Bạn cần lên kế hoạch cho bữa ăn, chuẩn bị sẵn một số món ăn nhẹ lành mạnh. Ngoài ra, bạn nên xem trước thực đơn khi bạn định dùng bữa;
• Ăn nhiều rau không có tinh bột: Các loại rau không chứa tinh bột có rất ít carbs nhưng lại đầy đủ chất xơ và chất dinh dưỡng. Chúng giúp bạn cảm thấy no và ngon miệng mà không tác động nhiều tới lượng đường trong máu;
• Cân bằng bữa chính và bữa phụ: Bạn nên đảm bảo rằng mỗi bữa ăn chính và bữa ăn nhẹ đều đảm bảo sự cân bằng lành mạnh giữa các thành phần carbs, protein và chất béo cùng với một số loại rau không chứa tinh bột;
• Bổ sung dưỡng chất phù hợp: Chế độ ăn thuần chay có thể thiếu bạn bị thiếu hụt một số dưỡng chất nhất định. Vì vậy, việc bổ sung dưỡng chất là cần thiết. Bác sĩ có thể yêu cầu bạn xét nghiệm máu để đánh giá xem bạn có bị thiếu sắt, vitamin B12 và vitamin D không. Nếu có, bác sĩ sẽ đề nghị sử dụng các sản phẩm bổ sung dinh dưỡng phù hợp;
• Ăn nhiều nguồn protein thực vật: Điều này đảm bảo bạn nhận được các axit amin thiết yếu với lượng cần thiết cho sức khỏe;
• Thường xuyên theo dõi lượng đường trong máu: Nếu bị tiểu đường, kể cả khi bạn không ăn chay trường thì bạn cũng nên kiểm tra lượng đường trong máu thường xuyên để biết được tình trạng sức khỏe của mình và thông báo cho bác sĩ nếu nhận thấy có bất kỳ thay đổi nào.

Khi tuân theo một chế độ ăn thuần chay cho người bệnh tiểu đường, bạn cần chú ý:

• Tránh ăn quá nhiều thực phẩm đã qua chế biến: Các thực phẩm đã qua chế biến, bao gồm cả thực phẩm thuần chay, thường chứa nhiều đường và chất phụ gia, ít chất xơ và protein. Điều đó cũng tương tự đối với nước ép trái cây và nước ngọt có ga. Vì vậy, mặc dù không nhất thiết phải tránh hoàn toàn những thực phẩm này nhưng bạn cũng nên hạn chế chúng, đặc biệt là nếu bạn khó kiểm soát lượng đường trong máu. Việc ăn quá nhiều thực phẩm chế biến sẵn sẽ gây tăng cân, tăng nguy cơ phát triển bệnh tiểu đường, huyết áp cao và một số loại ung thư;
• Tránh những bữa ăn ít chất béo và ít protein: Bạn cũng nên tránh những bữa ăn chính hoặc bữa ăn nhẹ chỉ gồm carbs mà chứa ít chất béo hoặc protein. Protein có thể làm giảm ảnh hưởng của carbs tới lượng đường trong máu và làm tăng cảm giác no. Ngoài ra, các nguồn chất béo như dầu oliu có thể mang đến nhiều lợi ích đối với sức khỏe tim mạch và tăng cường hấp thu một số chất dinh dưỡng.

Bệnh nhân tiểu đường ăn chay có thể kiểm soát thành công bệnh tiểu đường (nhờ khả năng cải thiện lượng đường trong máu, tăng độ nhạy insulin và giảm trọng lượng cơ thể ở người thừa cân). Tuy nhiên, người bệnh tiểu đường cần đảm bảo cung cấp đủ lượng protein và các chất dinh dưỡng cần thiết, tránh quá nhiều carbs, thực phẩm chế biến sẵn,...