Bệnh than (Anthrax): Những điều cần biết (Phần 1)

Bài viết bởi Bác sĩ chuyên khoa II Phạm Thị Khương - Bác sĩ truyền nhiễm - Trung tâm Nhi - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Times City

Bệnh than (Anthrax) là bệnh truyền nhiễm cấp tính gây ra bởi vi khuẩn có nha bào Bacillus Anthracis. Bệnh có thể lây sang người nếu như tiếp xúc với động vật bệnh hoặc sản phẩm của động vật bệnh.

Bệnh than là một trong số các bệnh được phát hiện đầu tiên Woolsorters' disease. Mô tả đầu tiên về bệnh than được biết từ năm 1491 BC, gây bệnh trên cả động vật và người. Đến thế kỷ thứ 17, dịch bệnh đã làm nhiều người và động vật tử vong trên khắp Châu Âu. Năm 1881, Pasteur nghiên cứu chế tạo vắc-xin và 1939 Sterne đã chế tạo thành công vắc-xin bệnh than.

Loài động vật thường mắc bệnh là trâu, bò, dê, cừu, các loài ăn cỏ. Bệnh có thể lây sang người nếu như tiếp xúc với động vật bệnh hoặc sản phẩm của động vật bệnh.

Sao chép từ Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh. Thư viện Hình ảnh Y tế Công cộng (PHIL). Có tại: https://phil.cdc.gov/Details.aspx?pid=2105

Bacillus anthracis là tác nhân gây bệnh than và lây nhiễm qua 4 con đường lây nhiễm: Đường hô hấp, đường tiêu hóa, qua da và tiêm chích. Bệnh than lây qua đường tiêu hóa hiếm gặp, nhưng có thể nhanh chóng dẫn đến bệnh toàn thân, nặng gây tử vong trong 25% -60% trường hợp. Cơ chế gây bệnh của bệnh than qua đường tiêu hóa vẫn chưa rõ ràng.

Bệnh than phân bố theo thời gian, địa điểm, con người: Bệnh thường lưu hành ở các nước Nam Mỹ, Trung Mỹ, Nam và Đông Âu, Châu Á và Châu Phi. Bệnh thường xảy ra đối với những người có liên quan đến công việc chăn nuôi và giết thịt động vật ăn cỏ, ở những công nhân chế biến da, lông thú; những nhân viên thú y...

Động vật thường là động vật ăn cỏ bao gồm cả động vật hoang dã cũng như gia súc làm lan truyền trực khuẩn trong chảy máu, lúc chết. Ở môi trường bên ngoài, trực khuẩn tạo bào tử và bào tử B.anthracis rất bền vững với những điều kiện môi trường khắc nghiệt và sự khử khuẩn, vi khuẩn có thể sống sót trong đất nhiều năm sau khi động vật bị bệnh đã bị tiêu diệt.

Da động vật bị nhiễm trực khuẩn mặc dù đã được chế biến có thể là nơi trú ngụ của bào tử trong nhiều năm và là vật truyền bệnh trên toàn thế giới.
Thời gian ủ bệnh từ một vài giờ đến 7 ngày, hầu hết các trường hợp xảy ra trong vòng 48 giờ sau khi tiếp xúc. Bệnh lây truyền từ người sang người rất hiếm. Đồ vật và đất bị nhiễm bào tử có thể tồn tại hàng chục năm.

B. anthracis có thể xâm nhập cơ thể theo 4 con đường: uống, qua da, hít và tiêm trực tiếp qua đường tiêu hóa. Cụ thể:

Bệnh than phổ biến thường gây ảnh hưởng đến đường tiêu hóa. Thuật ngữ "bệnh than đường tiêu hóa" được dùng để chỉ các trường hợp sinh vật xâm nhập qua đường tiêu hóa. Hầu hết, bệnh than trong tự nhiên xảy ra ở động vật ăn cỏ và mắc phải qua đường tiêu hóa. Bào tử gây ô nhiễm khi cỏ được ăn vào. Sau đó, sinh vật này xâm nhập vào mô bạch huyết liên quan đến ruột, đặc biệt là tại các mảng của Peyer. Một nghiên cứu trong ống nghiệm sử dụng một dòng tế bào có nguồn gốc từ tế bào M của người cho thấy rằng, giống như trong một số bệnh nhiễm trùng khác, tế bào M đóng một vai trò trong việc hấp thụ tế bào vi khuẩn. Ở người, bệnh than đường tiêu hóa xảy ra sau khi ăn phải thịt bị ô nhiễm và nấu chưa chín. Sau khi ăn vào, trực khuẩn bệnh than được vận chuyển đến các hạch bạch huyết mạc treo ruột. Sau đó, có thể xảy ra viêm mạc treo ruột xuất huyết, cổ trướng và nhiễm trùng huyết. Một trường hợp được mô tả ở một bệnh nhân chơi trống da động vật bị ô nhiễm. Một cuộc điều tra cho rằng bệnh nhân đã tiếp xúc với bào tử B. anthracis tại sự kiện đánh trống, dẫn đến bệnh than qua đường tiêu hóa chứ không phải bệnh than qua đường hô hấp.
Không có bằng chứng về việc lây truyền bệnh than từ sữa động vật nhiễm khuẩn. Bệnh lây truyền trong gia súc ăn cỏ qua thức ăn và đất bị nhiễm. Còn giữa các động vật ăn tạp và ăn thịt thì bệnh lây truyền qua thức ăn, các sản phẩm thức ăn chế biến từ xương bị nhiễm. Động vật hoang dã lây bệnh là do ăn phải xác động vật chết vì bệnh than. Những loài chim ăn thú vật chết cũng có thể truyền bệnh từ vùng này sang vùng khác.

Sự xâm lấn qua da có thể xảy ra theo hai cơ chế. Mặc dù trầy da được cho là cần thiết để gây nhiễm trùng da, nhưng sinh vật này cũng có khả năng xâm nhập vào nang lông. Một khi các bào tử B. anthracis được đưa vào dưới da trở thành các sinh vật sinh dưỡng và bắt đầu nhân lên, việc sản sinh ra một nang kháng thực bào sẽ tạo điều kiện cho sự lây lan tại chỗ, và sản sinh ngoại độc tố gây ra phù nề rõ rệt và hoại tử mô. Một nốt phồng rộp với phù nề xung quanh rộng là dấu hiệu của bệnh than ở da. Bệnh lây truyền qua đất bị nhiễm khuẩn từ các động vật mắc bệnh hoặc do sử dụng phân bón chế biến từ xương động vật bị nhiễm khuẩn dùng cho việc chăm bón vườn, ruộng.

Gần đây, một loại lây nhiễm bệnh than khác đã được xác định trong số những người tiêm chích heroin ở Bắc Âu. Loại lây nhiễm này chưa bao giờ được báo cáo ở Hoa Kz. Các triệu chứng có thể tương tự như của bệnh than nhiễm qua da, nhưng có thể có hiện tượng nhiễm trùng sâu dưới da hay trong cơ, nơi mà ma túy được chích vào. Bệnh than nhiễm qua đường kim tiêm có thể lan ra khắp cơ thể nhanh hơn, khó để nhận biết và điều trị hơn. Rất nhiều các loại vi khuẩn khác phổ biến hơn có thể gây ra nhiễm trùng ở da và ở vị trí tiêm.

Cách hiểu cổ điển về bệnh than qua đường hô hấp là các bào tử phải đến được các tiểu phế quản và phế nang, nơi chúng lây lan đến các hạch bạch huyết trung thất bằng một quá trình dường như có sự tham gia của các tế bào đuôi gai. Tại đó, chúng nảy mầm và gây ra bệnh viêm trung thất xuất huyết trước khi phổ biến. Hiếm gặp hơn, các bào tử được hít vào có thể gây ra bệnh ở mũi, họng hoặc thanh quản hoặc bệnh nhân có thể bị viêm màng não nguyên phát, nơi đường vào rất có thể là đường hô hấp. Bào tử bệnh than trong không khí có kích thước> 5 micron không gây nguy hiểm cho phổi, vì chúng bị mắc kẹt trong vòm họng hoặc được đào thải bằng hệ thống vận chuyển của niêm mạc. Bào tử có kích thước từ 1 đến 5 micron được lắng đọng trong các ống phế nang hoặc phế nang. Các bào tử này bị đại thực bào phế nang thực bào và vận chuyển đến các hạch bạch huyết trung thất, tại đây chúng nhân lên và gây viêm trung thất xuất huyết. Nhiễm khuẩn huyết là một biến chứng gần như phổ biến của nhiễm trùng trung thất không được điều trị. Các hạt lớn hơn có thể nằm trong đường hô hấp trên và gây nhiễm trùng, có thể lây lan từ vị trí đó.

Nhiễm khuẩn ngẫu nhiên có thể xảy ra ở những nhân viên làm trong phòng thí nghiệm. Tuy nhiên, dù lây nhiễm nào thì nhiễm trùng tại chỗ có thể xảy ra. Nếu không được điều trị sớm dễ dẫn đến bệnh nhiễm trùng huyết.

Tài liệu tham khảo

• Clinical manifestations and diagnosis of anthrax; Daniel J Sexton, MD This topic last updated: Jan 24, 2019.
• Tonry JH, Popov SG, Narayanan A, Kashanchi F, Hakami RM, Carpenter C, Bailey C, Chung MC . In vivo murine and in vitro M-like cell models of gastrointestinal anthrax. Microbes Infect. 2013 Jan;15(1):37-44. Epub 2012 Oct 26.
• Treatment of anthrax; Kenneth H Wilson, MD. This topic last updated: Jan 24, 2019
• January 14, 2016,Content source: Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases (NCEZID)