Phục hồi chức năng sau phẫu thuật thay toàn bộ xương đùi, khớp gối và khớp háng

Bài viết của BSCK II Nguyễn Văn Vĩ - Trưởng khoa Phục hồi chức năng - Trung tâm Chấn thương chỉnh hình & Y học thể thao - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Times City

Tổn thương ung thư xương đùi khá phổ biến đối với ung thư xương. Việc phẫu thuật thay toàn bộ xương đùi, khớp gối và khớp háng đặt ra rất nhiều thách thức với các nhà ngoại khoa ung thư xương. Liên quan đến kết quả chức năng hậu phẫu vô cùng khó khăn đặc biệt về mặt thẩm mỹ và dáng đi (nhất là ở người bệnh trẻ đang trong giai đoạn phát triển).

Sau khi cắt toàn bộ xương đùi kèm theo thay khớp gối và khớp háng đồng thời có rất nhiều vấn đề cần phải quan tâm. Do đó cần hiểu rõ về các loại tổn thương như: tình trạng tổn thương xương có ảnh hưởng vùng xương chậu và khớp háng hay không. Ngoài ra, cần quan tâm đến tổn thương cơ, tổn thương da, tổn thương thần kinh, tổn thương mạch máu, tổn thương hệ bạch huyết và tình trạng sức khỏe toàn thân của người bệnh đối với các chuyên gia vật lý trị liệu - phục hồi chức năng là vô cùng cần thiết.

Quy trình phục hồi sau phẫu thuật bao gồm các phương pháp khác nhau tùy vào từng giai đoạn cụ thể. Rất khó hoặc không thể thực hiện bước tiếp theo nếu không đạt được mục tiêu của bước trước đó, phải luôn tôn trọng sự phục hồi tự nhiên của phần mềm quanh khớp.

Mục đích chính của phục hồi chức năng trước phẫu thuật giúp kiểm tra người bệnh đã được xử trí những vấn đề gì trước khi thực hiện phẫu thuật, ví dụ như:

• Đặt ciment trước khi phẫu thuật thay khớp;
• Mức độ đau của bệnh nhân;
• Khả năng thực hiện các động tác của khớp gối, khớp háng;
• Tăng cường thể chất cho bệnh nhân và đánh giá toàn bộ các khớp liên quan của chi đó, đặc biệt là khớp gối, khớp háng;
• Thông tin cho bệnh nhân về phương pháp và cách thức phẫu thuật,...

Ngoài ra sau phẫu thuật cần phải tiếp tục điều trị hóa chất, đặc biệt cần có quá trình phục hồi chức năng lâu dài mới đảm bảo cuộc phẫu thuật đạt được hoàn chỉnh. Đối với những người bệnh đang trong giai đoạn phát triển (trẻ em), cần giải thích cho gia đình và người bệnh những bất thường về dáng đi sau này (kể cả cuộc phẫu thuật hoàn hảo).

Tùy thuộc vào mức độ phức tạp của việc cắt bỏ xương và cấu trúc giải phẫu bị tổn thương, việc phục hồi chức năng có thể là phục hồi toàn bộ chức năng, hoặc phục hồi một phần chức năng so với chân lành. Lợi ích của phục hồi chức năng sau phẫu thuật giúp giảm thiểu các biến chứng huyết khối tĩnh mạch sâu, suy giảm chức năng, yếu cơ vùng đùi- mông- thắt lưng, co rút khớp, phù nề, loét da và các biến chứng phổi.

2.1 Các phương pháp cụ thể

Các phương pháp phục hồi chức năng sau phẫu thuật được thực hiện qua từng giai đoạn cụ thể như sau:

2.1.1 Giai đoạn cấp (1-3 ngày).

Ngay sau phẫu thuật: Mục tiêu phục hồi chức năng trong giai đoạn này là kiểm soát đau, sưng, phù nề, co thắt cơ và duy trì tầm vận động khớp gối.

Chăm sóc và theo dõi ống dẫn lưu: Ống dẫn lưu khớp gối được để trong vòng 24-72 giờ, được băng lại và định vị khớp gối bằng nẹp hoặc cố định khớp háng ở tư thế trung gian, (Hình ảnh).

Giảm đau bằng các kỹ thuật vật lý trị liệu và vận động trị liệu:

• Chườm lạnh và tư thế: Để giảm đau và tạo tư thế thoải mái, đồng thời phòng tránh các biến chứng xấu cho người bệnh.
• Xoa bóp dẫn lưu: làm tăng lưu thông tuần hoàn vùng thắt lưng, mông, đùi- cẳng- bàn chân và giảm sự co thắt cơ trong quá trình phẫu thuật và đeo nẹp sau phẫu thuật.
• Tập thụ động khớp với thiết bị vận động thụ động cưỡng bức liên tục (CPM) để phục hồi tầm vận động khớp gối, khớp háng.
• Vận động trị liệu: Tập vận động chủ động các khớp cổ bàn chân, tập thụ động khớp háng và khớp gối để tăng tầm vận động, tránh teo cơ cứng khớp.
• Giảm đau kết hợp điều trị nội khoa: Thuốc chống viêm không steroid (NSAID) và thuốc giảm đau thần kinh; tê tủy sống; thuốc chống huyết khối tĩnh mạch sâu...

2.1.2 Sau 24h- 3 ngày.

• Tiếp tục làm tốt: chăm sóc vết mổ, chườm lạnh, xoa bóp- tập vận động tại chỗ, tập CPM.
• Ngày thứ 2 (sau 24-48h): cố gắng tập đứng tại chỗ để tránh ứ đọng phổi và tăng cường lưu thông tuần hoàn toàn thân.
• Sau 48h tập đi lại chịu lực một phần lên chân phẫu thuật.

2.1.3 Giai đoạn ngày thứ 4 - 2 tuần.

• Tiếp tục chườm lạnh và chăm sóc vết mổ, đeo nẹp cố định khớp gối để giảm đau cho người bệnh.
• Xoa bóp, tập vận động chủ động các khớp cổ bàn chân.
• Tập thụ động khớp gối với thiết bị vận động thụ động cưỡng bức liên tục (CPM) để phục hồi tầm vận động.
• Tập tăng sức cơ đùi, cơ vùng mông và thắt lưng.
• Tích cực tập đi lại chịu lực lên chân phẫu thuật để hồi phục dáng đi nhanh.

2.1.4 Giai đoạn sau 2 tuần trở đi.

• Tập chủ động có kháng tăng dần sức cơ vùng thắt lưng, mông, đùi, đặc biệt trọng tâm để tăng sức cơ tứ đầu đùi và cơ giạng hông càng khỏe càng tốt.
• Tập thụ động, chủ động tăng dần tầm vận động khớp gối, khớp háng hết tuần thứ 12 trở lại bình thường.
• Vấn đề chịu lực khi đi lại: Chịu lực lên chân phẫu thuật tăng dần đạt được >50% đến toàn bộ trọng lượng cơ thể sau 02 tháng.

* Chú ý: Cũng như thay khớp háng thông thường khác, những nguyên tắc chung cho những người bệnh này cần phải tránh các động tác xấu có thể dẫn đến trật khớp háng. Tuy nhiên ở những người bệnh này sẽ bị trật khớp háng dễ hơn vì phần mềm xung quanh khớp háng bị tổn thương nhiều hơn và phục hồi tạo hình khó hơn so với các đối tượng khác. Ví dụ: không được vắt chân bệnh sang phía chân lành khi ngồi ghế cao; không cúi người cố với ngón chân (như động tác đi tất, đi giày); không ngồi xổm...

Phục hồi chức năng cảm thụ bản thể: So với các phẫu thuật xương chi dưới khác, sau khi cắt bỏ toàn bộ xương đùi kèm theo thay khớp gối và khớp háng đồng thời thì vấn đề giảm cảm giác cảm thụ bản thể hơn rất nhiều. Do vậy việc tập các bài tập phục hồi cảm giác cảm sâu của chi thể với đối tượng này cần tích cực hơn nhiều. Giai đoạn đầu được thực hiện trên giường và tăng dần nén ép sử dụng cả chuỗi động học đóng và mở (CKC và OKC) chuyên sâu; độ khó của các bài tập cũng như mức độ không ổn định của các dụng cụ tăng dần theo thời gian. Giai đoạn sau cần tăng cường tích cực chịu lực và có các bài tập đa dạng từ 2 chân sang một chân, đồng thời mức độ khó của bài tập cũng tăng dần để khôi phục toàn bộ cảm giác của chi thể.
Thủy trị liệu: Khuyến khích bệnh nhân áp dụng thủy trị liệu (trong điều kiện có thể và thuận tiện) khi tình trạng toàn thân cho phép như miễn dịch, xét nghiệm máu...và tại chỗ vết mổ đã liền tốt. Tập luyện ở dưới nước có nhiều lợi ích về mặt sức khỏe và dễ thực hiện, đặc biệt khi chi thể bị yếu tập dưới nước sẽ loại bỏ được trọng lực chi thể do đó thực hiện động tác được tốt hơn.

Tâm lý trị liệu: Việc đánh giá sự điều chỉnh cảm xúc của bệnh nhân trong các giai đoạn bệnh khác nhau là rất quan trọng. Việc trị liệu tâm lý ngày càng phải nhận thức rõ hơn để hỗ trợ cho quá trình phục hồi. Mục tiêu của điều trị luôn là khôi phục chất lượng cuộc sống và tiếp tục trở lại mức hoạt động gần nhất có thể.

Thể thao và vui chơi trị liệu: Khuyến khích người bệnh trong việc lồng ghép các bài tập được thực hiện trong môi trường vui nhộn, có thể ở cả dưới nước hoặc hình thức như các môn thể thao cụ thể và phù hợp với lứa tuổi có tác dụng tăng cường thể lực chung và chi thể phẫu thuật; giảm căng thẳng về tâm lý; tăng khả năng tập trung, chú ý.

Ngoài các môn thể thao - vui chơi ở trạng thái động, với người bệnh nên thư giãn và thực hành sự tập trung chú ý ở trạng thái tĩnh. Những môn thể thao giúp ích như yoga, thiền phật giáo được khuyến khích luyện tập.

Phục hồi chức năng Dinh dưỡng: Khoảng 15% đến 80% bệnh nhân ung thư bị suy dinh dưỡng. Có thể là tác dụng phụ của các biến chứng sinh lý, chuyển hóa của bệnh và quá trình hóa trị liệu. Do vậy bổ sung chất dinh dưỡng đầy đủ rất quan trọng trong quá trình phục hồi chung.

Kết luận:

Phẫu thuật thay toàn bộ xương đùi kèm theo thay khớp gối và khớp háng đồng thời để điều trị ung thư xương đùi là một phẫu thuật vô cùng phức tạp, yêu cầu sự tư duy và kỹ năng hoàn hảo nhất để đạt được chức năng cho người bệnh.

Việc phục hồi chức năng trước, sau phẫu thuật tối ưu và kịp thời; sự cam kết và tuân thủ chương trình vật lý trị liệu của người bệnh rất quan trọng để đạt được kết quả chức năng và chất lượng cuộc sống.