Rối loạn tri giác: Những điều cần biết

Nhận thức của con người là một quá trình phức tạp, đi từ nhận thức cảm tính đến lý tính. Nhận thức bao gồm cảm giác, tri giác, biểu tượng, tư duy, phán đoán, suy luận... Trong đó, tri giác là sự phản ánh ý thức của con người với một sự vật khách quan thống nhất, trọn vẹn, đây là sự phản ánh cao hơn cảm giác.

Rối loạn tri giác là rối loạn trong sự hình thành các biểu tượng, thành phần cầ

Ảo tưởng là tri giác sai lệch về toàn bộ mọi sự vật hoặc hiện tượng có thật bên ngoài, ví dụ: bệnh nhân ảo tưởng sẽ nhìn thấy áo dài treo trên cửa sổ thành con ma, nghe thấy tiếng gió thổi như giống như tiếng ai đó nói thì thầm. Ảo tưởng thường được phân loại theo các giác quan: ảo tưởng thị giác, ảo tưởng thính giác, ảo tưởng vị giác...

Ở những người bình thường, ảo tưởng có thể xuất hiện trong những điều kiện cản trở quá trình tri giác diễn ra như: ảo tưởng xuất hiện trong trạng thái mà con người không chú ý đầy đủ, điều kiện ánh sáng lờ mờ, khi có tiếng nói không rõ ràng, khi quá mệt mỏi, quá lo lắng sợ hãi, chờ đợi lâu... Tuy nhiên, hiện tượng ảo tưởng ở người bình thường nhanh chóng mất đi khi các điều kiện trở ngại tri giác không còn nữa.

Đối với trạng thái bệnh lý, ảo tưởng thường chia thành các loại sau:

• Ảo tưởng cảm xúc: loại ảo tưởng này xuất hiện trong những trạng thái cảm xúc bệnh lý như lo âu, sợ hãi, trạng thái hưng cảm thái quá, trạng thái trầm cảm...
• Ảo tưởng lời nói: thường gặp nhất trong các trạng thái trầm cảm, bệnh nhân trầm cảm khi nghe những câu chuyện thông thường của những người xung quanh thành những lời cảnh cáo, tố giác, đe dọa...
• Ảo ảnh kỳ lạ: đây là những ảo tưởng rất phong phú, sinh động và kỳ lạ, xuất hiện ngoài ý chí của người bệnh, không phụ thuộc vào các biến đổi cảm xúc, ví dụ bệnh nhân nhìn các chấm trên tường thành những con hổ dữ đang vồ bệnh nhân. Ảo ảnh kỳ lạ thường xuất hiện trong hội chứng cai rượu nặng, trạng thái mê sảng, bệnh tâm thần phân liệt...

Ảo giác là rối loạn tri giác khiến người bệnh cảm giác như có thật về một sự vật hoặc một hiện tượng không hề có trong thực tế khách quan. Hiện tượng ảo giác xuất hiện và mất đi không phụ thuộc vào ý muốn của người bệnh. Có nhiều cách phân chia ảo giác như sau:

• Phân chia ảo giác theo giác quan: ảo giác thị giác, ảo giác thính giác (ảo thanh), ảo giác xúc giác, ảo giác khứu giác và ảo giác nội tạng.
• Phân chia ảo giác theo kết cấu: ảo giác thô sơ và ảo giác phức tạp.
• Phân chia ảo giác theo nhận thức và thái độ của người bệnh với ảo giác: ảo giác thật (hallucination) và ảo giác giả (pseudo - hallucination).

Ảo thính giác (hay còn gọi là ảo thanh)

• Ảo thanh thô sơ: nghe thấy tiếng ve kêu, tiếng ù ù, tiếng súng, tiếng chuông...
• Ảo thanh rõ rệt: nghe thấy những tiếng nói rõ rệt, phân biệt được giọng nam hay nữ, tuổi tác nào, âm sắc về cường độ ra sao, tiếng người quen hoặc người lạ...

Nội dung của ảo thanh rất đa dạng, nội dung có thể là một lời đe dọa, báo trước một điều dữ, một lời chế nhạo, một lời cảnh báo trước, tiên đoán... Tiếng nói ảo thanh có thể là cùng một tiếng, có thể phát ra nhiều tiếng riêng, tiếng gọi hay tiếng nói một mình, nói tay đôi hay tiếng nói về những hành động trong dĩ vãng...

Tiếng nói có thể là tiếng nói trực tiếp với bệnh nhân hoặc nhiều tiếng nói với nhau về bệnh nhân, có thể là lời bình phẩm hoặc ra mệnh lệnh bắt buộc bệnh nhân phải thực hiện (thường là hành động nguy hiểm như: nhảy lầu, lao vào ô tô tự tử, giết người...). Có thể gặp hiện tượng ảo thanh trong nhiều loại bệnh tâm thần khác nhau.

Ảo thị giác

Ảo thị giác là hiện tượng hay gặp trong lâm sàng, chỉ sau ảo thanh và thường kết hợp với ảo thanh. Ảo thị giác thường xuất hiện khi quá trình tri giác của người bệnh gặp trở ngại như tình trạng rối loạn ý thức (mê sảng...).

Nội dung ảo thị cũng rất đa dạng: hình ảnh ảo thị có thể rõ rệt hoặc mơ hồ, hình ảnh tĩnh hoặc động, hình ảnh thường xuyên thay đổi dưới nhiều hình thức, có thể là hình ảnh đơn độc một sự vật, một bộ phận của cơ thể, có thể một đám đông, bầy thú dữ, sinh vật kỳ quái, hình ảnh có thể quá to hoặc quá nhỏ...

Thái độ của bệnh nhân đối với tình trạng ảo thị là có thể say mê, sợ hãi, khiếp đảm hoặc bàng quan. Ảo thị giác có thể gặp trong nhiều tình trạng ối loạn tâm thần khác nhau: rối loạn tâm thần cấp tính, nhiễm độc, trạng thái cai rượu, tâm thần phân liệt thể căng trương lực...

Ảo xúc giác

Ảo xúc giác ít gặp hơn so với ảo thanh và ảo thị giác. Nội dung ảo xúc giác khá đa dạng: các cảm giác ngoài da như bỏng, buốt, cảm giác như kim châm, côn trùng bò, cảm giác bất thường trong nội tạng... Ảo xúc giác thường gặp trong nhiễm độc hoặc trong hội chứng cai rượu, cai thuốc phiện hoặc trong chứng hoang tưởng nghi bệnh.

Ảo khứu và ảo vị giác

Hai loại rối loạn tri giác này khá ít gặp trong lâm sàng và thường đi đôi với nhau như ảo giác về mùi bẩn thỉu, hôi thối, ghê tởm. Bệnh thường gặp trong các rối loạn tổn thương thực thể não theo các định khu khác nhau (u não, nhiễm độc,...).

Ảo giác nội tạng

Nội dung ảo giác nội tạng rất phức tạp: bệnh nhân có thể cảm thấy các sinh vật, dị vật trong cơ thể như cảm thấy có đỉa ở trong tai, có rắn trong bụng, có ếch trong dạ dày...

Rất khó phân biệt ảo giác nội tạng (thuộc rối loạn tri giác) với với rối loạn cảm giác bản thể (thuộc rối loạn cảm giác). Loạn cảm giác bản thể là những cảm giác nặng nề không cụ thể, còn ảo giác thì cụ thể và phát sinh ở một nơi nào đó xác định trên cơ thể.

Ảo giác đặc biệt

• Ảo thanh cơ năng: xuất hiện đồng thời với âm thanh có thực ở bên ngoài cho đến khi nó hết tác động. Tình trạng này rất dễ nhầm với ảo tưởng xuất hiện khi có tác nhân kích thích thực tế. Tuy nhiên, ảo thanh cơ năng trái với ảo tưởng ở chỗ sự phản ánh đối tượng có thật trong ảo giác cơ năng không hoà lẫn với các biểu tượng bệnh tật mà tồn tại song song với chúng.
• Cảm giác biến hình: cảm giác sai lầm về độ lớn và hình dạng của các đồ vật trong không gian, tình trạng này thường kèm theo sự biến đổi tri giác về khoảng cách.
• Ảo giác lúc giở thức giở ngủ: hình ảnh phát sinh không theo ý muốn trước khi đi ngủ hoặc khi nhắm mắt và ở chỗ tối, ảo giác các hình ảnh rất đa dạng, lạ lùng, kỳ quái và không giống với các đối tượng có trong thực tế.

Ảo thanh giả

Ảo thanh giả là dạng rối loạn tri giác loại ảo giác giả hay gặp nhất trong thực tế lâm sàng. Nội dung của chứng ảo thanh giả rất đa dạng, đáng chú ý là bệnh nhân thấy giống như tư duy của mình đang vang lên thành tiếng và bị bộc lộ ra. Ảo thanh giả là một phần chính của hội chứng tâm thần tự động và là tiêu chuẩn chẩn đoán bệnh tâm thần phân liệt theo ICD-10F.

Ảo giác giả vận động

Bệnh nhân mắc chứng ảo giác giả vận động thấy hành động của mình giống như được làm sẵn, có người nào đó mượn tay chân mình để làm một hành động nào đó, mượn miệng của mình để nói liên tục mà bản thân bệnh nhân không kiềm chế được.

Các loại ảo giác giả khác

Các loại ảo giác giả khác rất ít gặp trong lâm sàng các bệnh tâm thần.