Theo dõi và điều trị thiếu axit béo thiết yếu

Bài viết bởi Thạc sĩ, Bác sĩ Mai Viễn Phương - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park

Thiếu axit béo thiết yếu hiếm gặp ở người lớn và trẻ em khỏe mạnh, những người có chế độ ăn uống đa dạng với đủ lượng axit béo thiết yếu, axit linoleic (LA) và axit alpha-linolenic (Aaxit linoleic ). Các bác sĩ lâm sàng nên nhận thức được nguy cơ của thiếu axit béo thiết yếu ở những quần thể cụ thể có thể bị hội chứng kém hấp thu, hoặc do các lý do khác làm hạn chế nghiêm trọng lượng chất béo ăn vào, hấp thụ hoặc chuyển hóa.

Chất béo là một thành phần thiết yếu trong chế độ ăn uống, cho dù nó là một phần của chế độ ăn uống, một công thức dinh dưỡng đường ruột hoặc một phần của phụ gia dinh dưỡng qua đường tĩnh mạch. Cơ thể con người cần các kho dự trữ chất béo để đệm các cơ quan và cung cấp chất cách nhiệt để điều chỉnh nhiệt độ. Kho chất béo có thể được sử dụng để cung cấp năng lượng trong thời gian đói, mặc dù điều quan trọng là phải nhận ra rằng một số mô trong cơ thể (não và tế bào hồng cầu) chỉ dựa vào glucose để cung cấp năng lượng vì chất béo không thể chuyển hóa để tạo ra glucose.

Chất béo trong chế độ ăn không chỉ là một nguồn năng lượng thông qua quá trình oxy hóa, nó còn cần thiết để tạo điều kiện hấp thu các vitamin tan trong chất béo trong ruột non.

Chất béo có vai trò quan trọng ở cấp độ tế bào vì nó là một phần thiết yếu của màng tế bào. Màng tế bào được cấu tạo bởi các phospholipid, nhạy cảm với tín hiệu hóa học. Tiêu thụ nhiều loại chất béo khác nhau (ví dụ: Axit béo omega-3 so với axit béo omega-6) sẽ cho phép kết hợp các loại chất béo khác nhau vào màng tế bào, điều chỉnh phản ứng với một số quá trình trao đổi chất bao gồm viêm, kiểm soát biểu hiện gen trong tế bào và sản xuất protein tế bào. Một đánh giá gần đây của Calder cung cấp một cuộc thảo luận chi tiết hơn về các quy trình này.

Bệnh nhân thiếu axit béo thiết yếu có thể có bằng chứng thiếu hụt cả về thể chất và sinh hóa. Đối với những bệnh nhân có các yếu tố nguy cơ đã biết, bác sĩ lâm sàng cần theo dõi các bằng chứng về thiếu axit béo thiết yếu .

Có những thay đổi sinh hóa không đặc hiệu nên nghi ngờ thiếu axit béo thiết yếu ở những bệnh nhân có nguy cơ. Richardson và Sgoutas đã theo dõi bốn bệnh nhân nhận dinh dưỡng qua đường tĩnh mạch và nhận thấy sự gia tăng trong huyết thanh aspartate transaminase (AST), alanine transaminase (ALT) và lactate dehydrogenase, song song với sự gia tăng tỷ lệ triene: Tetraene với thời gian dinh dưỡng qua đường tĩnh mạch không có chất béo. Các tác giả ghi nhận mô hình tương tự với nồng độ chất béo trung tính trong huyết thanh. Tất cả được cải thiện khi bổ sung nhũ tương lipid dạng truyền. Những thay đổi trong xét nghiệm chức năng gan được cho là do rối loạn chức năng ty thể xảy ra với thiếu axit béo thiết yếu. Nhiều nghiên cứu ghi nhận thiếu axit béo thiết yếu đã thay đổi sự kết tập tiểu cầu.

Các biểu hiện thực thể của thiếu axit béo thiết yếu thường xuất hiện trên da. Kiểm tra kỹ da có thể cho thấy nhiều thiếu hụt dinh dưỡng, bao gồm vitamin B, vitamin C và kẽm, cũng như thiếu axit béo thiết yếu. Phần lớn những gì được biết về các biểu hiện thực thể của thiếu axit béo thiết yếu đến từ các báo cáo trường hợp ban đầu trong những năm 1970 và 1980. Bệnh nhân phàn nàn về phát ban khô, có vảy, cũng mắc bệnh tiềm ẩn liên quan đến kém hấp thu chất béo, nên nêu ra những lo ngại lâm sàng về thiếu axit béo thiết yếu và nhanh chóng điều tra thêm. Điều quan trọng cần nhận ra là thiếu kẽm cũng có thể biểu hiện như phát ban khô, có vảy và bệnh nhân kém hấp thu và tiêu chảy mãn tính có thể bị cả thiếu axit béo thiết yếu và thiếu kẽm.

Nếu thiếu axit béo thiết yếu được xác định, bác sĩ lâm sàng trước tiên phải xem xét nguyên nhân. Đối với những bệnh nhân đang thực hiện chế độ ăn uống, hãy xem lịch sử ăn kiêng cẩn thận và xác định mức độ bổ sung axit béo thiết yếu.

Tư vấn cho bệnh nhân mắc chứng kém hấp thu chất béo tiêu thụ thực phẩm giàu axit béo thiết yếu, bao gồm các loại gia vị làm từ dầu có hàm lượng axit béo thiết yếu cao, chẳng hạn như mayonnaise và bơ thực vật làm bằng dầu đậu nành, và các loại bột như bơ hạt hướng dương. Đối với những người bị suy tụy, đánh giá mức độ thích hợp của việc thay thế men tụy.

Đối với bệnh nhân phụ thuộc dinh dưỡng qua đường tĩnh mạch, hãy tính toán lại hàm lượng chất béo trong đơn thuốc dinh dưỡng qua đường tĩnh mạch và xác định lượng axit linoleic đang được cung cấp. Mặc dù 100g dầu đậu nành nhũ tương lipid dạng truyền mỗi tuần là đủ để ngăn ngừa thiếu axit béo thiết yếu, bệnh nhân có thể cần nhiều hơn để điều trị thiếu axit béo thiết yếu đã có từ trước. Rất tiếc, không có hướng dẫn về liều lượng để giúp xác định lượng nhũ tương lipid dạng truyền. Nếu bệnh nhân chỉ nhận được 4% calo từ axit linoleic, bác sĩ lâm sàng có thể cân nhắc tăng lên 6% calo từ axit linoleic trong một khoảng thời gian xác định (ví dụ: 2-4 tuần) và sau đó kiểm tra lại tỷ lệ triene: tetraene. Bệnh nhân phụ thuộc dinh dưỡng qua đường tĩnh mạch cũng có thể có nguy cơ thiếu hụt carnitine và cần được đánh giá và điều trị nếu thiếu hụt.

Các loại dầu thực vật nhiệt đới như: Dừa, nhân cọ hoặc dầu cọ. Giống như tất cả các loại dầu mỡ, ba loại dầu này chứa nhiều loại axit béo khác nhau, nhưng không giống như các loại dầu thực vật khác, chúng chứa rất nhiều axit béo bão hòa. Dầu dừa là 92%, dầu hạt cọ 82% và dầu cọ 50% chất béo bão hòa. Những loại dầu này được tìm thấy trong các loại bánh thương mại, bánh quy và "thức ăn nhẹ".

Đối với những bệnh nhân phụ thuộc dinh dưỡng qua đường tĩnh mạch , những người không thể tiếp nhận nhũ tương lipid dạng truyền một cách đáng tin cậy (ví dụ, bệnh nhân bị tăng triglycerid máu nặng), các loại dầu nhiệt đới có thể là nguồn cung cấp chất béo thiết yếu. Sử dụng dầu thực vật nhiệt đới để điều trị thiếu axit béo thiết yếu có thể đáng thử, nhưng bác sĩ lâm sàng phải nhận ra rằng phương pháp này có thể không hiệu quả. Trong một số trường hợp, cung cấp nhũ tương lipid dạng truyền (đặc biệt đối với những bệnh nhân phải tuân theo chế độ ăn kiêng cực kỳ ít chất béo, ví dụ, những người bị rò rỉ chyle) là cách tốt nhất để điều trị thiếu axit béo thiết yếu .

Có rất ít dữ liệu để hướng dẫn giám sát tình trạng axit béo thiết yếu. Thực hành theo dõi tiêu chuẩn cho bệnh nhân dinh dưỡng qua đường tĩnh mạch MD dài hạn đề nghị kiểm tra bảng axit béo ít nhất một hoặc hai lần mỗi năm. Các bác sĩ lâm sàng có thể muốn theo dõi bệnh nhân có nguy cơ chặt chẽ hơn, ví dụ như sau mỗi 3-4 tháng. Các bác sĩ lâm sàng phải duy trì mức độ nghi ngờ thiếu axit béo thiết yếu cao đối với những bệnh nhân có nguy cơ và nên theo dõi các dấu hiệu thực thể của sự thiếu hụt để có thể nhanh chóng đánh giá sinh hóa. Đối với những bệnh nhân cần hạn chế chất béo kéo dài, trước tiên hãy tiến hành khám sức khỏe cẩn thận để đánh giá các dấu hiệu hoặc triệu chứng của thiếu axit béo thiết yếu . Kiểm tra tỷ lệ triene: tetraene nếu có lo ngại về thiếu axit béo thiết yếu hoặc nếu bệnh nhân bị suy dinh dưỡng. Nếu không có gì lo ngại về thiếu axit béo thiết yếu ở lần đánh giá lâm sàng ban đầu, hãy kiểm tra tỷ lệ triene: tetraene sau bốn tuần hạn chế chất béo cực độ.

Những bệnh nhân có nguy cơ phải được theo dõi chặt chẽ về các dấu hiệu và triệu chứng của thiếu axit béo thiết yếu vì những thay đổi sinh hóa cho thấy thiếu axit béo thiết yếu sẽ xảy ra trước khi các dấu hiệu và triệu chứng lâm sàng xuất hiện.

Nếu có nhu cầu tư vấn và thăm khám tại các Bệnh viện Vinmec thuộc hệ thống Y tế trên toàn quốc, Quý khách vui lòng đặt lịch trên website (vinmec.com) để được phục vụ.

Tài liệu tham khảo

1. Kris M. Mogensen, Essential Fatty Acid Deficiency, Nutrition issues in gastroenterology, series #164, Practicalgastro.
2. Chan LN. Iatrogenic malnutrition: a serious public health issue caused by drug shortages. JPEN J Parenter Enteral Nutr. 2013;37:702-704.
3. Jones PHJ, Rideout T. Lipids, sterols, and their metabolites. In: Ross AC, Caballero B, Cousins RJ, Tucker KL, Ziegler TR. Modern Nutrition in Health and Disease. Lippincott, Williams and Wilkins. Philadelphia, PA. 2014;65-87.
4. Calder PC. Functional roles of fatty acids and their effects on human health. JPEN J Parenter Enteral Nutr. 2015;39:18S-39S.
5. Tappenden KA. Intake: digestion, absorption, transportation, and excretion of nutrients. In: Mahan LK, Raymond JL. Krause’s Food & the Nutrition Care Process, 14th Edition. Elsevier. St. Louis, Missouri. 2017:2-16.
6. Hamilton C, Austin T, Seidner DL. Essential fatty acid deficiency in human adults during parenteral nutrition. Nutr Clin Pract. 2006;21:387-394