Vấn đề lạm dụng thuốc cocain

Bài viết được viết bởi Bác sĩ Khoa Hồi sức cấp cứu - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Phú Quốc

Cocaine là một loại thuốc có tác dụng giống giao cảm với kích thích hệ thần kinh trung ương và tính chất sảng khoái. Liều cao có thể gây hoảng loạn, triệu chứng giống tâm thần phân liệt, co giật, tăng thân nhiệt, tăng huyết áp, rối loạn nhịp, đột quỵ, phình động mạch chủ, thiếu máu ruột và nhồi máu cơ tim...

Mặc dù việc sử dụng trái phép cocain đã giảm xuống vào đầu những năm 1980, việc lạm dụng cocain lại tăng lên đáng kể vào năm 1985 với sự xuất hiện trên thị trường loại cocain “crack”. Crack là một dạng chất gây nghiện của cocain có thể mua được với giá rẻ (khoảng 5-10 USD). Nghiện cocain crack đã thay đổi cocain từ một loại thuốc dành cho những tầng lớp giàu có thành loại thuốc phổ biến cho các tầng lớp kinh tế xã hội thấp và nghèo khó.

Cocain tiếp tục là một trong những loại thuốc bị cấm sử dụng được báo cáo và phổ biến nhất dẫn đến các trường hợp bị cấp cứu. Tuổi trung bình của những người dùng cocain đã giảm đáng kể và số lượng phụ nữ lạm dụng cocain đã tăng lên từ giữa những năm 1980.

Cocain hydrochloride là một chất tan trong nước và có thể tiêm tĩnh mạch hoặc hít. Cocain hydrochloride không hút được bởi vì nó dễ phân ly. Nếu như hoà tan trong ether và chưng cất thì thành phần chính của nó (thành phần tự do) sẽ kết tủa và chất này có thể hút được, Cocain crack được sản xuất bằng cách hoà tan cocain hydrochloride trong natri bicarbonat và chưng cất tách nước. Sau đó nó tạo thành dạng viên cứng có thể hút được. Thuật ngữ “crack” xuất hiện là do âm thanh tạo ra khi những viên cứng này được hơ nóng và hút.

Cocain gây nên trạng thái hưng phấn, nói nhiều, tăng sức lực và tăng sự tự tin đồng thời nó cũng dẫn đến tình trạng thao thức, bồn chồn. Trạng thái hưng phấn nhanh chóng trực tiếp thay bằng sự trầm cảm, kích thích, bồn chồn và cảm giác bực bội không thoải mái.

Khi người nghiện bắt đầu cảm thấy sự thất vọng, họ thường sử dụng nhiều cocain hơn và kết quả là tăng nồng độ trong máu, thường gây nên biến chứng y học và có thể tử vong. Các biểu hiện thường gặp của bệnh nhân nghiện cocain được liệt kê như sau: Đau ngực, cơn co giật mới xuất hiện, viêm xoang tái phát, lo lắng, ho, các biểu hiện mạn tính ở mũi, đau đầu, rối loạn giấc ngủ, rối loạn sinh lý.

Các dấu hiệu thực thể gợi ý nghiện cocain bao gồm sự kích động, mất nước, kém dinh dưỡng, mạch nhanh, tăng huyết áp, chảy nước mũi, lông mày bị cháy xém (do hút viên crack hoặc các dạng tự do của cocain), ho, thở rít, răng bẩn, ngoại hình bẩn thỉu, nhếch nhác.

Ba biến chứng tim mạch chủ yếu của việc nghiện cocain là tăng huyết áp, thiếu máu cục bộ cơ tim và loạn nhịp tim.

Nhiễm độc cơ tim

Nhiễm độc cơ tim có thể xảy ra đối với cả ba loại đường dùng (hít, tiêm chích, khí dung). Những người nhạy cảm với cocain hoặc có bệnh động mạch vành, các triệu chứng tim có thể xảy ra ngay cả với liều tương đối thấp cocain.

Ảnh hưởng của cocain trên các biểu hiện tim mạch là do ức chế tái bắt giữ norepinephrine tại các synap thần kinh. Lượng norepinephrine vượt quá mức gây tăng nhịp tim và tăng huyết áp; đồng thời co thắt mạch vành làm giảm cung cấp oxy cơ tim. Lưu lượng tim tăng cùng với giảm oxy gây ra đau ngực ở 1/2 đến 2/3 số trường hợp nghiện cocain nặng.

Tăng huyết áp

Tăng huyết áp thường đáp ứng với diazepam 5-10mg tiêm tĩnh mạch. Nếu như huyết áp không giảm có thể sử dụng thuốc chẹn kênh calci vì chúng làm giảm co thắt mạch vành một cách có hiệu quả trong trường hợp sử dụng quá liều cocain. Nếu như thuốc này không có tác dụng thì có thể tiêm tĩnh mạch natri nitroprussid. Nên tránh dùng các thuốc chẹn kênh Bêta trừ khi chúng có hoạt động ức chế alpha để phòng ngừa tăng huyết áp nghịch thường.

Thiếu máu cục bộ cơ tim

Cocain gây thiếu máu cục bộ cơ tim và đau ngực. Nên nghi ngờ có nghiện cocain ở bất kỳ bệnh nhân trẻ tuổi nào có biểu hiện đau ngực. Khi kiểm tra có penzoylecgonin dương tính ở trong nước tiểu (chất chuyển hoá của cocain) khẳng định bệnh nhân đã dùng cocain.

Khi uống rượu sẽ sinh ra đồng thời chất cocaethylen gây ngộ thuốc kéo dài. Các thay đổi do thiếu máu cục bộ thường gặp trên điện tâm đồ. Không thể phân biệt trên lâm sàng các bệnh nhân có đau ngực do dùng cocain với bệnh nhân bị nhồi máu cơ tim. Các bệnh nhân thường không chịu nhận có sử dụng cocain. Nếu như bệnh nhân bị suy sụp do dùng quá liều cocain, họ có thể có biểu hiện đau ngực đáng kể nhưng họ không báo cáo về điều đó. Đánh giá người nghiện cocain có biểu hiện đau ngực cũng bị lẫn lộn bởi sự tăng creatinin kinase gây nên bởi hiện tượng tiêu cơ vân do dùng cocain.

Cả hai loại thuốc chẹn kênh calci và nitroglycerin đều làm giảm co thắt mạch vành gây ra bởi cocain. Điều trị tan sợi huyết được chỉ định để phòng ngừa nhồi máu cơ tim có liên quan đến cocain trừ trường hợp nghi ngờ có xuất huyết dưới nhện hoặc phình tách động mạch chủ. Các bệnh nhân bị nhồi máu cơ tim do cocain gây ra không nên điều trị bằng thuốc chẹn Beta. Nghiện cocain mạn tính gây ra xơ hoá cơ tim và suy tim sung huyết.

Rối loạn nhịp tim

Rối loạn nhịp tim thường gặp nhất đi cùng với quá liều cocain là nhịp nhanh nhưng nó thường mất đi tự nhiên khi thuốc được chuyển hoá hoặc khi sử dụng thuốc giải lo âu. Không có những lời khuyên rõ ràng về điều trị rối loạn nhịp gây ra bởi cocain.

Khoảng 1/3 số bệnh nhân ngộ độc cocain điều trị trong các phòng cấp cứu bị nhiễm toan điều trị bằng natri bicarbonat. Thuốc chẹn kênh calci có thể có ích cho hợp rối loạn nhịp nhĩ nặng. Ngược lại, nên tránh dùng thuốc chẹn kênh beta. Vì cocain có các đặc tính tương tự với các thuốc chống loạn nhịp nhóm 1 (procainnamid và quinidin), nó có khả năng làm tăng độc tính nếu như dùng những thuốc này để điều trị các rối loạn nhịp do cocain.

Nếu bệnh nhân cảm thấy “cái chết đang đến gần” thì biểu hiện suy tuần hoàn có thể nổi trội. Sự sảng khoái nhanh chóng chuyển sang tình trạng kích thích có kèm theo ảo giác. Sau giai đoạn đầu có tăng mạch và huyết áp, bệnh nhân có thể nhanh chóng rơi vào tình trạng hạ huyết áp và rối loạn nhịp tim đe dọa tử vong. Các biến chứng tim mạch khác gây ra do quá liều cocain bao gồm vỡ động mạnh chủ, viêm nội tâm mạc bán cấp và cấp (đối với những trường hợp tiêm chích qua đường tĩnh mạch), viêm màng tim phổi, phì đại thất trái.

Những người buôn lậu có thể nuốt một túi lớn cocain để đề phòng bị phát hiện. Khi các túi này vỡ ra gây ngộ độc cocain nặng, có thể điều trị bằng than hoạt (50-100g ở người lớn) và thuốc tẩy. Ở những người này có thể có tăng nhiệt độ cơ thể và nên được điều trị tích cực bằng làm lạnh nhanh để phòng ngừa tiêu cơ vân và tiếp theo là suy thận.

Các cơn co giật thường đi cùng với quá liều cocain. Cocain làm giảm ngưỡng co giật và tăng nhiệt độ cơ thể làm cho cơ thể nhạy cảm hơn với co giật. Tăng nhiệt độ cơ thể là do co thắt mạch và tăng hoạt động cơ. Cơn co giật cũng có thể gây tử vong khi bệnh nhân lạm dụng trầm trọng cocain. Trẻ em hút cocain không có chủ ý ở những nơi sản xuất cocain crack hoặc những khu vực hút cocain crack có thể bị co giật.

Xét nghiệm sàng lọc tìm độc chất của cocain trong nước tiểu được đề nghị dùng cho tất cả trẻ em khi chúng có biểu hiện co giật đầu tiên. Diazepam tiêm tĩnh mạch là biện pháp điều trị được thể chọn cho cơn co giật do cocain.

Tai biến mạch máu não

Tai biến mạch não xảy ra cùng với quá liều cocain. Xuất huyết dưới nhện có vỡ các phình mạch hoặc dị dạng động tĩnh mạch. Nhồi máu não đi kèm với quá liều cocain có thể do cocain làm co thắt mạch. Xét nghiệm độc chất trong nước tiểu nên làm ở bất kỳ người trẻ tuổi nào có các triệu chứng đột quỵ. Một số trường hợp được ghi nhận máu não ở trẻ mới sinh ra từ các bà mẹ có nghiện cocain trong lúc mang thai. Nghiện cocain nên được đặt ra ở những bệnh nhân đột nhiên có biểu hiện đau đầu dữ dội mà biểu hiện này có thể có trước khi tai biến mạch não.

Biến chứng ở phụ nữ mang thai

Các biến chứng sản khoa nặng bao gồm rau bong non, sảy thai tự nhiên đẻ non và thai chết đã tăng lên ở phụ nữ có thai nghiện cocain. Các bào thai còn nằm trong tử cung của các bà mẹ dùng cocain thường bị rối loạn nhịp nhĩ và thất, suy tim sung huyết, ngừng tuần hoàn hô hấp và thai chết. Trẻ mới sinh có thể có các triệu chứng cai cocain bao gồm hay bị kích thích, run rẩy và biếng ăn. Liên kết mẹ con kém. Mặc dù ảnh hưởng lâu dài chưa rõ ràng, những đứa trẻ sinh ra từ những bà mẹ nghiện cocain có thể chậm phát triển và bị các rối loạn giảm tập trung.

Hoang tưởng

Các triệu chứng tâm thần thường gặp nhất khi nghiện cocain là hoang tưởng, lo âu và trầm cảm. Hoang tưởng xảy ra ở 80%-90% số người nghiện cocain nặng và những bệnh nhân này có nguy cơ cao bị loạn thần. Loạn thần (tương tự như loạn thần do amphetamin) dường như có giai đoạn tâm thần phân liệt cấp nhưng mất đi trong vòng 12 đến 24 giờ. Ảo giác được gọi là “ánh sáng trắng như tuyết” (ảo giác nhìn như có ánh đèn) và “rệp bò” (ảo giác về xúc giác và thị giác) thường đi cùng với nghiện cocain. Lo lắng thường dẫn đến tình trạng kích thích và các cơn hoảng loạn. Các bệnh nhân thường có các triệu chứng cai khi thôi không dùng cocain. Lúc đầu, bệnh nhân trở nên buồn ngủ và thờ ơ. Trầm cảm thường xuất hiện sau khi dừng cocain và bệnh nhân thường có mất khoái cảm nặng kéo dài vài tháng.

Phù phổi

Hút cocain có thể gây ra ho có đờm màu đen và khó thở. Ho ra máu và tràn khí màng phổi tự nhiên thường có ở người nghiện cocain crack. Phù phổi (không do tim) có thể là một phản ứng quá mẫn cấp tính.

Các bệnh nhân với “hội chứng phổi do hút crack” có sốt, co thắt phế quản rõ, thâm nhiễm phổi, tăng bạch cầu ưa acid, ngứa nhiều và tăng immunoglobulin E (IgE). Viêm tiểu phế quản tắc nghẽn và viêm phổi tổ chức (BOOP) đã được báo cáo là thấy ở người sử dụng cocaine crack. Cả hai bệnh này - bệnh phổi do hút crack và BOOP có thể đáp ứng với steroid toàn thân liều cao. Các cơn hen có thể trở nên trầm trọng hơn do hút cocaine crack. Các chất ô nhiễm trong crack cũng có thể gây viêm phế quản và viêm khí quản.

Tiêu cơ vân

Tiêu cơ vân nặng thường hiếm gặp nhưng những trường hợp nhẹ lại thấy ở 1/3 số bệnh nhân đến phòng cấp cứu vì quá liều cocain. Ở những trường hợp nặng, 15% số bệnh nhân chết vì suy gan thận và đông máu nội mạch rải rác. Tiên lượng tồi hơn với tăng thân nhiệt, co giật và giảm huyết áp. Tiêu cơ vân là một cấp cứu nội khoa và đòi hỏi được điều trị tích cực để phòng tử vong. Điều trị ban đầu nên tập trung vào việc phòng ngừa các tổn thương thận và gây bài niệu. Tăng thân nhiệt nên được điều trị tích cực bằng biện pháp làm lạnh để phòng tiêu cơ vân. Nên giảm hoạt động của cơ và phòng ngừa co giật để giới hạn hiện tượng tiêu cơ vân.

Hầu hết các bệnh nhân hít cocain có viêm xoang mạn tính. Họ có thể có viêm một bên mũi (cocain thường được hít một lần bằng một bên mũi, vì vậy chỉ có một bên mũi bị viêm). Viêm mũi mạn tính, thủng vách ngăn mũi và áp xe răng thường gặp ở người hít cocain. Các bệnh nhân nghiện cocain thường có nguy cơ cao về hành vi tình dục làm cho họ dễ mắc các bệnh lây truyền qua đường tình dục và bệnh do virus HIV.