Phản ứng dị ứng với các thành phần của vắc-xin

Bài viết bởi Tiến sĩ, Bác sĩ Nguyễn Văn Đĩnh - Trưởng đơn nguyên Dị ứng - Miễn dịch lâm sàng - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Times City

Các thành phần của vắc - xin có vai trò tạo ra đáp ứng miễn dịch, tăng tính ổn định, độ an toàn, thời gian tác dụng và dùng trong bào chế vắc - xin. Trong một số trường hợp, các thành phần của vắc-xin có thể gây ra phản ứng dị ứng.

1.Protein trứng (ovalbumin)

Dị ứng trứng là vấn đề chính được quan tâm khi đề cập đến dị ứng vắc-xin. Ở các nước phương Tây, dị ứng trứng thường ảnh hưởng đến 1,6 cho đến 2,4% số trẻ em. Do trong quá trình nuôi cấy sản xuất các loại vắc-xin như: sởi, quai bị, rubella, cúm, sốt vàng, herpes simplex 1 và 2 và vắc-xin dại có thể có chứa một lượng nhỏ protein của trứng từ môi trường nuôi cấy.

Ovalbumin có thể là nguyên nhân gây ra dị ứng hoặc thậm chí sốc phản vệ ở những người dị ứng với trứng. Tuy nhiên một số nghiên cứu đã cho thấy dị ứng với protein của trứng không có nghĩa là chống chỉ định tiêm vắc-xin rubella thậm chí trong những trường hợp có phản ứng quá mẫn nặng. Trong khi các vắc-xin rubella và dại được nuôi cấy và phát triển trên nguyên bào sợi phôi gà con thì virus herpes simplex, cúm và sốt vàng cần được nuôi cấy trên trứng gà có phôi. Vì vậy những vắc-xin này có thể chứa một lượng lớn protein trứng hơn các vắc-xin trên và thường chống chỉ định cho bệnh nhân có tiền sử dị ứng nặng với trứng. Tuy nhiên, một vài nghiên cứu hàng loạt trường hợp lâm sàng cho thấy bệnh nhân vẫn có thể được tiêm vắc-xin cúm an toàn mặc dù trước đó có sốc phản vệ với trứng nếu hàm lượng protein trứng < 0,6μg /0,5ml.

2. Gelatine

Gelatine là một loại protein động vật có nguồn gốc từ lợn và bò. Gelatine được sử dụng làm chất ổn định trong các loại vắc-xin sống giảm độc lực. Gelatine có thể thấy ở rất nhiều các loại vắc-xin như vắc-xin phòng rubella, viêm não Nhật Bản, DTaP và thủy đậu. Lượng gelatine thay đổi khác nhau giữa các loại vắc-xin <30 μg đến >15 500 μg/ liều.

Mặc dù phản ứng dị ứng qua trung gian IgE với các vắc-xin có chứa gelatine là rất hiếm nhưng y văn ghi nhận một số trường hợp phản ứng xảy ra sau tiêm vắc-xin rubella, thủy đậu và viêm não Nhật Bản. Tỷ lệ sốc phản vệ với vắc-xin phòng sởi là 0,18/100000 liều. Kháng thể IgE với gelatine được phát hiện ở 28% số bệnh nhân (10/36) có phản ứng quá mẫn nhanh với vắc-xin rubella., 93% trong tổng số 206 bệnh nhân sốc phản vệ và 56% số bệnh nhân mày đay. Ngược lại, không có bệnh nhân nào có IgE đặc hiệu với gelatine trong nhóm chứng và nhóm bệnh nhân có biểu hiện phản ứng tại chỗ. Ngày nay, ở một số nước người ta đã sử dụng vắc-xin không có chứa gelatine để hạn chế phản ứng dị ứng toàn thân qua trung gian IgE và đặc biệt là sốc phản vệ.

3. Protein của men

Vacxin phòng viêm gan B và HPV được sản xuất bằng việc thu hoạch kháng nguyên từ nuôi cấy tế bào tái tổ hợp chuỗi của Saccharomyces cerevisiae một loại men bia. Trong vắc-xin phòng HPV không thấy có DNA của men bia được phát hiện mà chỉ còn lại dấu vết có thể thấy được. Các nghiên cứu thị trường về tính an toàn của hai loại vắc-xin tái tổ hợp HBV và HPV cho thấy giảm thiểu nguy cơ dị ứng với protein men ở những người nhạy cảm.

4. Kháng sinh

Nhiều loại vắc-xin có chứa dấu vết của kháng sinh như aminoglycosides, polymyxin, chlortetracycline, và thuốc kháng nấm amphothericin B để chống nhiễm khuẩn và nấm trong quá trình sản xuất vắc-xin. Ngày nay, có rất ít các báo cáo về tình trạng dị ứng vắc-xin liên quan đến kháng sinh. Neomycin sulphate là sản phẩm được sử dụng rộng rãi trong quá trình sản xuất của hầu hết các vắc-xin. Trong thị trường một số nước tiên tiến hàm lượng vết tích kháng sinh neomycin chỉ dưới 25 μg /liều. Và có sự thống nhất rằng nếu bệnh nhân có tiền sử sốc phản vệ với neomycin đường tại chỗ hoặc toàn thân thì không nên sử dụng các vắc-xin có chứa neomycin.

Ngược lại, neomycin là thuốc có tỷ lệ cao gây viêm da tiếp xúc. Tuy nhiên một lượng nhỏ neomycin được tìm thấy trong vắc-xin không đủ để gây ra phản ứng quá mẫn chậm nơi tiêm. Vì vậy, tất các các vắc-xin chứa neomycin đều có thể tiêm được cho bệnh nhân có dị ứng chậm với neomycin. Các kháng sinh khác như streptomycin, gentamycin, polymyxin B sulphate và chlortetracycline được báo cáo có liên quan đến như là nguyên nhân của các phản ứng dị ứng từ nhẹ đến nặng cả đường toàn thân và tại chỗ. Trong khi đó, không có bằng chứng cho thấy những kháng sinh này là nguyên nhân của các phản ứng dị ứng với vắc-xin.

5. Muối nhôm

Trong vắc-xin, muối nhôm được sử dụng như một tá dược làm tăng đáp ứng miễn dịch. Các biểu hiện thường gặp liên quan đến muối nhôm là các phản ứng tại chỗ tiêm như cảm giác đau, ngứa, sẩn cục. Chỉ có một vài trường hợp được báo cáo có phản ứng quá mẫn với nhôm tiến triển một tình trạng viêm da khu trú hoặc lan tỏa. Ngày nay, một số nghiên cứu cung cấp những bằng chứng khoa học về mối liên quan giữa nhôm và bệnh Alzheimer. Tuy nhiên không có bằng chứng rõ ràng giữa bệnh Alzheimer và tình trạng tiếp xúc nhôm từ vắc-xin và nhôm từ thức ăn nhiều hơn rất nhiều lần so với nhôm có trong vắc-xin. Tổ chức Y tế thế giới bình luận rằng, ngày nay không có bất cứ bằng chứng nào về nguy cơ sức khỏe gây ra do nhôm có chứa trong vắc-xin hay bất cứ sự bào chữa nào cho sự thay đổi hoạt động tiêm chủng ngày nay.

6. Các chất khác

Ngoài ra trong thành phần của vắc-xin còn có chứa các chất có vai trò bảo quản, ổn định. Các chất này cũng có thể là nguyên nhân tiềm tàng cho dị ứng vắc-xin nhưng rất hiếm và ít được ghi nhận.

Lưu ý: Chi tiết thành phần dị nguyên có trong vắc-xin được liệt kê trong bản phụ lục bên dưới

Phụ lục: Các dị nguyên có trong các loại vaccine (nguồn IVS: Insitute for Vaccine Safety, cập nhật 2020)