Tăng đường huyết kéo dài và nguy cơ ung thư tuyến tụy

Bài được viết bởi Thạc sĩ - Bác sĩ Mai Viễn Phương - Trưởng đơn nguyên Nội soi tiêu hóa - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park

Việc xác định các dấu hiệu của ung thư tuyến tụy là cần thiết để tầm soát bệnh hiệu quả về chi phí và phù hợp với kết quả. Đái tháo đường sau viêm tụy và lắng đọng mỡ thừa trong tụy nên được chẩn đoán sớm để phục vụ mục đích này.

Tỷ lệ mắc ung thư tuyến tụy đang gia tăng kể từ những năm 1990. Người ta ước tính rằng, khoảng 90% ung thư tuyến tụy là không thể cắt bỏ được tại thời điểm chẩn đoán. Vì vậy, việc phát hiện sớm ung thư tuyến tụy là rất quan trọng nhằm giảm bớt gánh nặng của bệnh này. Việc phát triển một xét nghiệm chính xác để phát hiện sớm ung thư tuyến tụy lẻ tẻ sẽ cải thiện đáng kể khả năng sống sót của các bệnh nhân.

Xác định các dấu hiệu của ung thư tuyến tụy riêng lẻ và phát triển các phương pháp sàng lọc dựa trên chúng là một con đường khác để giảm bớt gánh nặng của căn bệnh này. Bệnh tiểu đường mới khởi phát và béo phì được công nhận là một trong những yếu tố nguy cơ nổi bật nhất của ung thư tuyến tụy.

Một phân tích tổng hợp năm 2011 của 35 nghiên cứu thuần tập cho thấy những người mắc bệnh tiểu đường phổ biến có nguy cơ ung thư tuyến tụy cao hơn 1,9 lần so với những người không mắc bệnh tiểu đường. Hồ sơ đường huyết lúc đói trong thời gian 60 phút đã được xây dựng cho những bệnh nhân được chẩn đoán mắc bệnh ung thư tuyến tụy (cũng như các đối chứng phù hợp). Các tác giả cho thấy, sự tăng đường huyết lần đầu tiên xảy ra 30 - 36 tháng trước khi chẩn đoán ung thư tuyến tụy và đạt đến ngưỡng tiểu đường 6 - 12 tháng trước khi chẩn đoán ung thư.

Nồng độ đường huyết lúc đói tăng theo thể tích khối u:

Hơn nữa, nồng độ đường huyết lúc đói tăng theo thể tích khối u, với thể tích khối u nhỏ nhất liên quan đến tăng đường huyết là 1,1 - 2,0 mL (nhỏ hơn đáng kể so với thể tích khối u trung bình là 11,5 mL khi chẩn đoán ung thư tuyến tụy). Về lý thuyết, chẩn đoán ung thư tuyến tụy khi khối u còn nhỏ có thể làm tăng đáng kể tỷ lệ chữa khỏi và khả năng sống sót lâu dài.

Tuy nhiên, trên thực tế, tăng đường huyết đơn thuần không thể được thực hiện như một chiến lược tầm soát hiệu quả về chi phí vì ung thư tuyến tụy rất hiếm, trong khi tăng đường huyết lại rất phổ biến. Hơn nữa, tăng đường huyết trong bối cảnh ung thư tuyến tụy đại diện cho một hội chứng paraneoplastic và do đó, nó không đặc hiệu.

Ví dụ, dữ liệu từ 2 nhóm nghiên cứu tiền cứu lớn (494.078 người) ở Hoa Kỳ được công bố vào năm 2020 đã xác nhận rằng, bệnh tiểu đường do sự cố là một yếu tố nguy cơ đáng kể đối với ung thư tuyến tụy. Tuy nhiên, nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, bệnh tiểu đường là một yếu tố nguy cơ đáng kể đối với ung thư ở 7 cơ quan khác (vú, ruột già, nội tạng, thực quản, gan, phổi và tuyến giáp). Kết hợp bệnh tiểu đường với giảm cân đã được chứng minh là làm tăng khả năng dự đoán sự xuất hiện của ung thư tuyến tụy trong một nghiên cứu hồi cứu năm 2018. Tuy nhiên, sụt cân là một triệu chứng không đặc hiệu khác và do đó, không có khả năng hữu ích hơn nhiều trong việc xác định nguy cơ ung thư tuyến tụy (so với ung thư ở 7 cơ quan nêu trên).

Có thể hình dung rằng, việc xác định chính xác nguy cơ ung thư tuyến tụy ở những người bị tăng đường huyết dai dẳng chỉ có thể đạt được khi các yếu tố liên quan cụ thể đến tuyến tụy được xem xét. Một trong những yếu tố như vậy là tình trạng viêm tuyến tụy trước khi bệnh tiểu đường mới khởi phát. Bệnh tiểu đường mới khởi phát là một dạng phụ của bệnh tiểu đường ở tuyến tụy ngoại tiết và gây ra bởi viêm tụy cấp tính ở 4/5 người và viêm tụy mãn tính ở 1/5 người.

Một nghiên cứu thuần tập lớn vào năm 2020 của Cho và cộng sự đã so sánh nguy cơ phát triển ung thư tuyến tụy trong bệnh tiểu đường mới khởi phát so với đái tháo đường tuýp 2 không có tiền sử viêm tụy và cho thấy, bệnh tiểu đường mới khởi phát có liên quan đến nguy cơ ung thư tụy cao hơn gấp 7 lần. Điều này đúng sau khi điều chỉnh độ tuổi, giới tính, dân tộc, chỉ số thiếu thốn xã hội, lạm dụng rượu, hút thuốc lá, tiền sử sỏi mật, cắt túi mật và chỉ số bệnh đi kèm Charlson. Khi đưa ra khoảng thời gian trễ 12 tháng giữa chẩn đoán bệnh tiểu đường và chẩn đoán ung thư tuyến tụy (để giảm thiểu khả năng xảy ra quan hệ nhân quả ngược lại), kết quả không thay đổi đáng kể.

Những người có tiền sử viêm tụy (không mắc bệnh đái tháo đường) có nguy cơ ung thư tuyến tụy cao hơn 4,8 lần đáng kể so với những người mắc bệnh đái tháo đường tuýp 2 không có tiền sử viêm tụy. Điều này cho thấy rằng, đái tháo đường không có tiền sử viêm tụy không phải là một yếu tố nguy cơ chính của ung thư tụy; đúng hơn là viêm tụy là một yếu tố nguy cơ chính của ung thư tuyến tụy ở những người bị bệnh tiểu đường. Hơn nữa, nghiên cứu cho thấy rằng, một cuộc tấn công của viêm tụy ở những người bị bệnh tiểu đường có ảnh hưởng khác nhau đến nguy cơ ung thư tuyến tụy sau này, tùy thuộc vào việc nó xảy ra trước hay sau bệnh tiểu đường.

Cụ thể, nghiên cứu phát hiện ra rằng, những người mắc bệnh tiểu đường mới khởi phát có nguy cơ ung thư tuyến tụy cao hơn 2,3 lần đáng kể so với những người mắc bệnh đái tháo đường tuýp 2 trước khi bị viêm tụy. Điều này cho thấy rằng, nguy cơ gia tăng ung thư tuyến tụy ở những người mắc bệnh tiểu đường tuýp 2 mới khởi phát không chỉ do tác động của viêm tụy như một bệnh đi kèm.

Nghiên cứu tại phòng khám Mayo năm 2018 và nghiên cứu COSMOS năm 2020 rất hoàn thiện về bản chất, mở đường cho việc xác định dân số có nguy cơ cao mắc bệnh ung thư tuyến tụy trong một nhóm thuần tập gồm những người mắc bệnh tiểu đường. Tỷ lệ mắc bệnh ung thư tuyến tụy trong 3 năm trong nghiên cứu tại phòng khám Mayo là 1,0% ở những người mắc bệnh tiểu đường, phù hợp với ước tính 0,7% ở những người mắc bệnh tiểu đường trong toàn bộ nhóm nghiên cứu COSMOS. Phòng khám Mayo đã phát triển một mô hình sử dụng dữ liệu của 1516 cá nhân được chẩn đoán đầu tiên mắc bệnh tiểu đường (dựa trên đường huyết lúc đói và / hoặc đường trung bình ước tính) và tỷ lệ mắc ung thư tuyến tụy tăng lên 3,6% sau khi áp dụng mô hình. Mô hình yêu cầu 5 biến số: Tuổi khi được chẩn đoán lần đầu tiên mắc bệnh tiểu đường, mức đường huyết tại hai thời điểm (khoảng 12 tháng trước và khi chẩn đoán lần đầu mắc bệnh tiểu đường) và cân nặng tại hai thời điểm (khoảng 12 tháng trước và lúc chẩn đoán đầu tiên của bệnh tiểu đường).

Nghiên cứu COMSOS trên 139.843 người đã đưa ra một phương pháp bổ sung không trùng lặp, trong đó, xem xét tiền sử viêm tụy trước khi chẩn đoán bệnh tiểu đường lần đầu (bất kể những thay đổi về đường huyết và cân nặng trước khi mắc bệnh tiểu đường). Nghiên cứu này đã phát hiện ra rằng, ung thư tuyến tụy được cắt bỏ mang lại nguy cơ cao nhất (tỷ lệ nguy cơ 16,2) ở những người bị bệnh tiểu đường mới khởi phát. Điều này có thể phản ánh khả năng phát hiện ung thư tuyến tụy ở các giai đoạn sớm hơn ở những người mắc bệnh bệnh tiểu đường mới khởi phát so với bệnh đái tháo đường tuýp 2. Điều này có thể là do những người mắc bệnh bệnh tiểu đường mới khởi phát có nhiều khả năng phải làm việc nhiều hơn trong quá trình nhập viện vì viêm tụy (ví dụ như chụp ảnh bụng sớm hơn) và được theo dõi chặt chẽ hơn sau khi xuất viện.

Dựa vào những phát hiện trên, có thể đề xuất rằng, việc tính đến tiền sử viêm tụy (ngoài tuổi khi chẩn đoán bệnh tiểu đường, những thay đổi về đường huyết và thành phần cơ thể trước khi mắc bệnh tiểu đường) sẽ làm tăng khả năng sàng lọc những người mắc bệnh tiểu đường đối có thể bị ung thư tuyến tụy. Các nghiên cứu được thiết kế có chủ đích được đảm bảo để vận hành phương pháp kết hợp. Tuy nhiên, về cơ bản, nó có thể được áp dụng cho tất cả người trung niên và lớn tuổi sau khi bị viêm tụy cấp, những người phát triển bệnh tiểu đường mới khởi phát và những thay đổi không chủ ý trong thành phần cơ thể trong quá trình theo dõi. Điều này cuối cùng có thể giúp tầm soát ung thư tuyến tụy tiết kiệm chi phí và phù hợp với kết quả.