Vai trò của đo FeNO (Fraction of exhaled nitric oxide) trong bệnh hen phế quản

Bài viết bởi Bác sĩ Đoàn Dư Đạt - Khoa khám bệnh và Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Hạ Long

Đo FeNO là một xét nghiệm đơn giản, nhanh, không xâm lấn và có độ tin cậy cao. FeNO phản ánh một số cơ chế viêm nhất định (trong số nhiều cơ chế) của hen mà chức năng hô hấp không thể phản ánh.

Nitric oxide (NO) là một chất khí sinh học được tạo ra từ đường hô hấp và có vai trò sinh lý trong hệ hô hấp. Năm 1991 Gustafsson và cộng sự đã phát hiện NO tăng cao ở bệnh nhân bị viêm đường hô hấp trong đó có bệnh hen. Từ đó nhiều nghiên cứu đánh giá vai trò của NO trong quản lý hen đã được tiến hành và có nhiều bằng chứng tích cực.

Việc đo nồng độ khí NO trong hơi thở ra (Fractional exhaled NO, FeNO) đã trở thành một phương pháp định lượng tình trạng viêm đường hô hấp không xâm lấn đang được sử dụng rộng rãi tại nhiều nước Khí NO (nitric oxide) được tạo ra từ phản ứng chuyển L-arginine thành L-citrulline với sự xúc tác của men NOS (nitric oxide synthase).

Có 3 loại men NOS: eNOS (endothelial NOS), iNOS (inducible NOS) và nNOS (neuronal NOS).
Ở bệnh nhân hen có cơ địa dị ứng, interleukine-4 và interleukine-13 được tạo ra từ đáp ứng viêm loại TH2 (tế bào limpho T giúp đỡ loại 2) làm tăng tổng hợp iNOS trong tế bào biểu mô phế quản, từ đó làm tăng nồng độ NO trong thành phế quản. NO từ thành phế quản khuếch tán vào lòng phế quản do chênh lệch nồng độ. Do đó, NO trong khí thở ra FeNO được xem như là một dấu ấn sinh học trực tiếp cho đáp ứng viêm loại TH2 (hoặc viêm tăng bạch cầu ái toan) ở bệnh nhân hen.

Đo FeNO là một xét nghiệm đơn giản, nhanh, không xâm lấn và có độ tin cậy cao. FeNO được biểu diễn bằng đơn vị ppb (parts per billion), tương đương với một phần tỷ lít NO cho mỗi lít khí thở ra. FeNO phản ánh một số cơ chế viêm nhất định (trong số nhiều cơ chế) của hen mà chức năng hô hấp không thể phản ánh. Do đó, FeNO phục vụ nhu cầu cá thể hóa điều trị hen: phát hiện nhóm bệnh nhân có cơ chế viêm có khả năng đáp ứng với corticoid hít (ICS: inhaled corticosteroid) hoặc các loại kháng viêm đặc hiệu khác; tránh dùng ICS ở bệnh nhân không có khả năng đáp ứng.

Đo FeNO là đo nồng độ NO từ đường hô hấp dưới. Vùng mũi có nồng độ NO tương đối cao hơn đường hô hấp dưới. Do đó, các kỹ thuật đo NO đường hô hấp dưới nên tránh lấy mẫu khí có chứa NO từ vùng mũi. Bình thường, FeNO dao động rộng giữa những người khác nhau nhưng ổn định cho từng người.

Các yếu tố sau có thể ảnh hưởng đến FeNO: tuổi (ở trẻ em: FeNO tăng khi tuổi tăng); giới tính (nam cao hơn nữ); chiều cao (tăng khi chiều cao tăng); tình trạng hút thuốc lá (giảm khi hút thuốc lá); các loại thuốc đang dùng (đặc biệt ICS, montelukast, L-arginin); và lưu lượng thở ra (giảm khi lưu lượng tăng).

FeNO tăng cao ở bệnh nhân hen so với người bình thường. Việc đo FeNO nhiều lần trong giai đoạn ổn định ở bệnh nhân hen có thể xác định được giá trị FeNO bình thường của từng bệnh nhân. FeNO cũng tăng cao ở người có cơ địa dị ứng, dù có hen hay không. Ở bệnh nhân COPD, FeNO giảm trong giai đoạn ổn định khi được điều trị với ICS và tăng cao trong đợt cấp. FeNO có thể tăng trong các bệnh lý sau: giãn phế quản, nhiễm trùng hô hấp do virus, lupus đỏ hệ thống, xơ gan, bệnh lý thải ghép tạng. FeNO giảm trong các bệnh lý sau: nhiễm HIV, tăng áp phổi, bệnh xơ nang phổi.

Corticoid có vai trò rất quan trọng trong điều trị hen, nhưng thực tế chúng ta gặp rất nhiều trường hợp bệnh nhân được chẩn đoán hen một cách chắc chắn nhưng không đáp ứng với corticoid.

Các nghiên cứu cũng chứng minh được rằng phản ứng viêm trong đường thở sẽ được khống chế bằng corticoid nếu nó xảy ra theo hướng tăng eosinophil (bạch cầu ái toan) chứ không phải theo hướng tăng neutrophil(bạch cầu đa nhân trung tính). Do vậy trong thực hành lâm sàng, các thầy thuốc rất muốn được biết bệnh nhân của mình có khả năng đáp ứng với corticoid hay không trước khi cho bệnh nhân tiến hành điều trị.

Trong hen, khi FeNO tăng cao chứng tỏ có tình trạng viêm tăng eosinophil và báo hiệu một khả năng đáp ứng với corticoid. Do vậy, nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng dựa vào chỉ điểm này tình trạng đáp ứng với ICS sẽ được tiên đoán tốt hơn dựa vào hô hấp ký, test giãn phế quản, lưu lượng đỉnh. Hội Lồng Ngực Hoa Kỳ hướng dẫn khi FeNO dưới 25 ppb ở người lớn (và dưới 20 ppb ở trẻ em) là một dấu chỉ điểm không đáp ứng với điều trị corticoid dạng hít (ICS), ngược lại với FeNO trên 50 ppb ở người lớn (và trên 35 ppb ở trẻ em) là dấu chỉ điểm bệnh nhân đáp ứng với điều trị ICS.

Do FeNO là một chỉ điểm viêm của đường hô hấp theo hướng tăng eosinophil và có thể dự đoán được tình trạng đáp ứng của bệnh nhân đối với ICS nên các bác sĩ đã đề xuất phương pháp điều trị lấy FeNO để hiệu chỉnh liều thuốc cho bệnh nhân. Trong phương pháp can thiệp này, bệnh nhân được tăng liều khi FeNO tăng và giảm liều khi FeNO giảm.

Mục tiêu của cách can thiệp này là nhằm kiểm soát tốt nền viêm của bệnh hen với lượng thuốc ICS phù hợp nhất nhằm tránh việc dùng thuốc quá mức (khi viêm đã ổn) hay dưới mức (khi nền viêm còn cao). Ở bệnh nhân hen chưa kiểm soát, FeNO thấp bác sĩ nên tập trung đi tìm các nguyên nhân khác (như béo phì, trào ngược dạ dày thực quản hoặc rối loạn lo âu) thay vì tăng liều ICS không cần thiết.

Đo FeNO là một xét nghiệm đã được chuẩn hóa, đơn giản, nhanh, không xâm lấn và có độ tin cậy cao; có khả năng nhận dạng và theo dõi diễn tiến viêm tăng bạch cầu ái toan ở bệnh nhân hen. FeNO hỗ trợ cho chức năng hô hấp trong chẩn đoán hen, dự báo đáp ứng với ICS, hướng dẫn điều chỉnh liều ICS và đánh giá tuân thủ điều trị. Trong điều trị hen phế quản, các bác sĩ nên dựa vào FeNO để điều trị hợp lý cho người bệnh.

Xét nghiệm đo FeNO là một trong những nội dung có trong Gói khám và theo dõi hen phế quản tại Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec, bên cạnh các xét nghiệm đánh giá, theo dõi hiện đại khác như Khám chuyên khoa Dị ứng, Đo chức năng hô hấp và Thăm dò chức năng hô hấp...

Truy trình thăm khám và điều trị tại Vinmec được thực hiện bởi đội ngũ bác sĩ chuyên môn cao, giàu kinh nghiệm. Có đầy đủ các phương tiện chuyên môn để chẩn đoán xác định bệnh và xếp giai đoạn trước điều trị; Thời gian khám nhanh gọn, được tư vấn kỹ càng, dễ dàng tuân thủ quản lý điều trị.

XEM THÊM:

• Vì sao phải đo nồng độ NO trong khí thở khi chẩn đoán bệnh hen phế quản?
• Vai trò của đo FeNO trong chẩn đoán và điều trị hen phế quản
• Gói khám và theo dõi Hen phế quản