Bài được viết bởi Thạc sĩ - Bác sĩ Mai Viễn Phương - Trưởng đơn nguyên Nội soi tiêu hóa - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park
Tiến bộ trong cuộc chiến chống lại bệnh ung thư tuyến tụy đã bị cản trở bởi nhiều yếu tố. Một trong số đó là việc không thể phát hiện bệnh sớm của đại đa số bệnh nhân. Bao gồm tập trung vào hai dấu hiệu báo trước - bệnh đái tháo đường sau viêm tụy và sự lắng đọng chất béo dư thừa trong tuyến tụy. Hai thực thể này có tiềm năng được kết hợp vào các chiến lược sàng lọc trong tương lai nhằm phát hiện sớm ung thư tuyến tụy.
1. Tần suất ung thư tuyến tuỵ
Tỷ lệ mắc ung thư tuyến tụy đang gia tăng kể từ những năm 1990. Khoảng 90% ung thư tuyến tụy là không thể cắt bỏ được tại thời điểm chẩn đoán, vì vậy, việc phát hiện sớm ung thư tuyến tụy là rất quan trọng nhằm giảm bớt gánh nặng của bệnh này. Việc phát triển một xét nghiệm chính xác để phát hiện sớm ung thư tuyến tụy riêng lẻ sẽ cải thiện đáng kể khả năng sống sót của các bệnh nhân.
2. Tăng đường huyết kéo dài và nguy cơ ung thư tuyến tuỵ
Một phân tích tổng hợp năm 2011 của 35 nghiên cứu thuần tập cho thấy những người mắc bệnh tiểu đường có nguy cơ ung thư tuyến tụy cao hơn 1,9 lần so với những người không mắc bệnh tiểu đường. Sau đó, một nghiên cứu năm 2018 từ phòng khám Mayo đã chứng minh rằng, chỉ số đường huyết hứa hẹn là dấu hiệu của ung thư tuyến tụy. Hồ sơ đường huyết lúc đói trong thời gian 60 phút đã được xây dựng cho những bệnh nhân được chẩn đoán mắc bệnh ung thư tuyến tụy (cũng như các đối chứng phù hợp). Các tác giả cho thấy, tăng đường huyết lần đầu tiên xảy ra từ 30 - 36 tháng trước khi chẩn đoán ung thư tuyến tụy và đạt đến ngưỡng tiểu đường 6 - 12 tháng trước khi chẩn đoán ung thư. Hơn nữa, nồng độ đường huyết lúc đói tăng theo thể tích khối u, với thể tích khối u nhỏ nhất liên quan đến tăng đường huyết là 1,1 - 2,0 mL (nhỏ hơn đáng kể so với thể tích khối u trung bình là 11,5 mL khi chẩn đoán ung thư tuyến tụy). Về lý thuyết, chẩn đoán ung thư tuyến tụy khi khối u còn nhỏ có thể làm tăng đáng kể tỷ lệ chữa khỏi và khả năng sống sót lâu dài.
3. Loại bỏ chất béo thừa và giảm nguy cơ ung thư tuỵ
Trong một nghiên cứu thuần tập tiền cứu năm 2003 với hơn 900.000 người trưởng thành, nguy cơ tương đối của ung thư tuyến tụy đối với những người mắc bệnh béo phì (chỉ số khối cơ thể > 40 kg / m 2 ) là 2,76 (khoảng tin cậy 95% từ 1,74 đến 4,36) đối với phụ nữ và 2,61 (khoảng tin cậy 95% từ 1,30 đến 5,40) đối với nam giới.
Một nghiên cứu thuần tập tiến cứu năm 2009 với hơn 450416 người trưởng thành ước tính rằng, thừa cân hoặc béo phì nói chung (chỉ số khối cơ thể ≥ 25 kg / m 2 ) giải thích cho việc 8% dân số có nguy cơ mắc ung thư tuyến tụy, khiến nó trở thành nguy cơ lớn thứ hai trong dân số (sau hút thuốc lá) trong số tất cả các yếu tố có thể thay đổi được nghiên cứu. Sau đó, mỡ nội tạng (bằng chứng là vòng eo) được thừa nhận là thước đo chính xác hơn về lượng mỡ thừa trong cơ thể.
Mối liên quan đáng kể giữa nguy cơ ung thư tuyến tụy và mỡ nội tạng:
Một số nghiên cứu tiền cứu cho thấy mối liên quan đáng kể giữa nguy cơ ung thư tuyến tụy và mỡ nội tạng. Các nghiên cứu này (bao gồm 787.356 người trưởng thành) được phân tích gộp vào năm 2012 và nguy cơ ung thư tuyến tụy được ước tính tăng 1,1 lần (khoảng tin cậy 95% 1,05 đến 1,18) với mỗi lần tăng 10 cm chu vi vòng eo. Dựa trên bằng chứng tốt hiện có liên quan đến cả chỉ số khối cơ thể và vòng eo, Quỹ Nghiên cứu Ung thư Thế giới và Viện Nghiên cứu Ung thư Hoa Kỳ đã kết luận rằng, mối liên hệ giữa mỡ thừa và ung thư tuyến tụy là có quan hệ nhân quả. Tuy nhiên, mối quan hệ nhân quả cũng được công nhận liên quan đến tình trạng thừa mỡ và ung thư ở một số cơ quan khác (thực quản, gan, đại trực tràng, vú, nội mạc tử cung, thận). Do cả mỡ nói chung và mỡ bụng đều có độ đặc hiệu thấp, chúng không hữu ích đặc biệt cho mục đích phát hiện sớm ung thư tuyến tụy.
Lắng đọng mỡ thừa trong tụy góp phần hình thành khối u tuyến tụy:
Gần đây, chất béo cục bộ chứa trong tuyến tụy - được gọi là lắng đọng mỡ thừa trong tụy - đã nổi lên như một tiền tố góp phần hình thành khối u tuyến tụy. Mối quan hệ giữa lắng đọng mỡ thừa trong tụy và ung thư tuyến tụy hoặc tổn thương tiền ác tính đã được điều tra trong một số nghiên cứu và đã được xem xét có hệ thống trong một tổng quan hệ thống và phân tích tổng hợp năm 2020 bởi Sreedhar và cộng sự. Tổng cộng có 13 nghiên cứu hồi cứu (bao gồm 2178 cá thể) đã được đưa vào.
Tỷ lệ chung của bệnh tuyến tụy nhiễm mỡ ở những người bị ung thư tuyến tụy là 52% (khoảng tin cậy 95% từ 38 đến 66%). Hơn nữa, tỷ lệ mắc bệnh tuyến tụy nhiễm mỡ ở những người bị ung thư tuyến tụy hoặc tổn thương tiền ác tính cao hơn 2,8 lần so với nhóm đối chứng (tỷ lệ nguy cơ 2,78; khoảng tin cậy 95% 1,56 đến 4,94). Lắng đọng mỡ thừa trong tụy cao cũng liên quan đến sự phổ biến và tăng tỷ lệ tử vong do bệnh trong hai nghiên cứu đơn trung tâm. Bên cạnh đó, đã có bằng chứng về mối liên quan nhất quán giữa sự hiện diện của các tổn thương tiền ác tính ở tụy và lắng đọng mỡ thừa trong tụy cao, không phụ thuộc vào bệnh gan nhiễm mỡ, mỡ bụng và mỡ nói chung.
Lắng đọng mỡ thừa trong tụy gia tăng đáng kể ở những người bị ung thư niêm mạc nhú nội ống tụy:
Một nghiên cứu cho thấy, lắng đọng mỡ thừa trong tụy gia tăng đáng kể ở những người bị ung thư niêm mạc nhú nội ống (n = 85), so với những người phù hợp với tuổi, giới tính và tình trạng bệnh tiểu đường không có u nang tuyến tụy (n = 85). Nghiên cứu có tính đến hai loại ung thư tuyến tụy có thể phát triển ở những người có ung thư niêm mạc nhú nội ống (ung thư biểu mô xâm lấn trong tổn thương chỉ số và ung thư biểu mô tuyến ống tụy đồng thời phát sinh tại một vị trí khác với ung thư niêm mạc nhú nội ống) và có tính đến việc tiến triển thành cao. Loạn sản cấp độ trong tổn thương chỉ số tương đối dễ phát hiện và theo dõi. Lắng đọng mỡ thừa trong tụy tăng lên trong quá trình theo dõi có thể đặc biệt hữu ích trong việc xác định những cá nhân bị ung thư niêm mạc nhú nội sản có chứa đồng thời ung thư biểu mô ống tụy.
Lắng đọng mỡ thừa trong tụy và viêm tụy:
Lắng đọng mỡ thừa trong tụy cũng được nghiên cứu trong bối cảnh viêm tụy - một yếu tố nguy cơ chính gây ung thư tuyến tụy. Một nghiên cứu cắt ngang của Stuart và cộng sự đã điều tra 119 cá nhân sau một khi họ bị bệnh viêm tụy và 38 tình nguyện viên khỏe mạnh. Nó phát hiện ra rằng, lắng đọng mỡ thừa trong tụy (được xác định bằng việc sử dụng hình ảnh cộng hưởng từ được mã hóa dịch chuyển hóa học) ở những người sau một đợt tấn công của viêm tụy (cả cấp tính và mãn tính) lớn hơn đáng kể so với những người tình nguyện khỏe mạnh; trong cả phân tích thô và sau khi điều chỉnh tuổi, giới tính, dân tộc, tỷ lệ thể tích mỡ nội tạng trên da, hemoglobin glycated, triglyceride. Đáng chú ý, hai kiểu hình mỡ ngoài tuỵ phổ biến khác - mỡ gan và mỡ cơ xương - không có sự khác biệt đáng kể giữa các nhóm.
Lắng đọng mỡ thừa trong tụy dư thừa có liên quan đến kết quả tồi tệ hơn khi nhập viện vì viêm tụy cấp:
Một số nghiên cứu cắt ngang khác cho thấy lắng đọng mỡ thừa trong tụy dư thừa có liên quan đến kết quả tồi tệ hơn khi nhập viện vì viêm tụy cấp. Những người bị viêm tụy mãn tính đơn thuần (n = 58) có lắng đọng mỡ thừa trong tụy cao hơn đáng kể so với nhóm chứng (n = 60) trong một nghiên cứu cắt ngang từ Hoa Kỳ. Ngoài ra, mức độ nghiêm trọng của những thay đổi ống tụy (dựa trên phân loại của Cambridge) ở những người bị viêm tụy mãn tính không liên quan đến lắng đọng mỡ thừa trong tụy.
Điều đáng chú ý là các nhóm nghiên cứu chỉ được so sánh trong phân tích thô trong nghiên cứu đó, mặc dù thực tế là có sự khác biệt đáng kể giữa các nhóm về độ tuổi, thành phần cơ thể, mức tiêu thụ rượu và hút thuốc lá. Một nghiên cứu trước đó từ Hoa Kỳ cho thấy, những người bị viêm tụy mãn tính đơn thuần (n = 35) có lắng đọng mỡ thừa trong tụy cao hơn đáng kể so với nhóm chứng (n = 50) trong một phân tích hậu kỳ chỉ giới hạn ở những người không béo phì (chỉ số khối cơ thể <30 kg / m 2 ).
Mối liên quan giữa giữa lắng đọng mỡ thừa trong tụy và viêm tụy mãn tính:
Một nghiên cứu dài hạn từ Nhật Bản đã tìm cách điều tra mối quan hệ theo thời gian giữa lắng đọng mỡ thừa trong tụy và viêm tụy mãn tính. Tổng cộng 9.933 người không bị viêm tụy đã được kiểm tra trong năm 2008 và theo dõi trong 4 năm như một phần của quá trình kiểm tra y tế của họ. Sự hiện diện của bệnh tuyến tụy nhiễm mỡ ở thời điểm ban đầu có liên quan đến nguy cơ bị viêm tụy cấp cao gấp 3,9 lần trong quá trình theo dõi (tỷ lệ chênh 3,9; khoảng tin cậy 95% từ 2,0 đến 7,7), sau khi điều chỉnh theo tuổi, giới tính, chỉ số khối cơ thể, glycated hemoglobin, huyết áp tâm thu, lạm dụng rượu, hút thuốc lá và các biến số khác. Tuy nhiên, điều đáng chú ý là siêu âm qua ổ bụng được sử dụng trong nghiên cứu này, đây là phương pháp không tối ưu để chẩn đoán cả viêm tụy mãn tính và bệnh tụy nhiễm mỡ. Ngoài những người bị tổn thương tiền ác tính tuyến tụy hoặc tiền sử viêm tụy, có thể suy đoán rằng, những người bị bệnh tuyến tụy nhiễm mỡ tình cờ được phát hiện có thể được hưởng lợi từ việc theo dõi thường xuyên nhằm phát hiện sớm ung thư tuyến tụy.
4. Khó khăn trong việc sàng lọc ung thư tuỵ hàng loạt
Do bệnh tuyến tụy nhiễm mỡ rất phổ biến trong dân số nói chung (tỷ lệ hiện mắc 16,1%; khoảng tin cậy 95% từ 13,3 đến 18,8) và việc đánh giá tuần tự hiện đại của tuyến tụy (tức là sử dụng hình ảnh cộng hưởng từ) là tốn kém. Việc sàng lọc những người không mắc bệnh tuyến tụy nhiễm mỡ để tìm ung thư tuyến tụy khó có thể đạt được các tiêu chuẩn hiệu quả về chi phí hiện tại. Tuy nhiên, dự kiến rằng, các nghiên cứu trong tương lai sẽ xác định một nhóm nhỏ những người bị bệnh tuyến tụy nhiễm mỡ trong dân số nói chung có nguy cơ cao mắc bệnh ung thư tuyến tụy lẻ tẻ.
Tính chất phức tạp và sự hiếm gặp tương đối của ung thư tuyến tụy khiến việc thực hiện sàng lọc ở những người không có tiền sử gia đình mắc bệnh là khó khăn. Trên thực tế, một báo cáo dựa trên bằng chứng năm 2019 của Tổ chức dự phòng bệnh tật Hoa Kỳ đã coi việc tầm soát ung thư tuyến tụy ở người lớn không có triệu chứng là không hiệu quả về chi phí.
Tuy nhiên, bằng chứng ngày càng tăng buộc chúng ta phải xem xét những người trung niên và lớn tuổi bị đái tháo đường sau viêm tuỵ và / hoặc tình cờ phát hiện bệnh tuyến tụy nhiễm mỡ vì họ có nguy cơ phát triển ung thư tuyến tụy rất cao. Sự hiểu biết toàn diện về mối quan hệ phức tạp giữa đái tháo đường sau viêm tụy và lắng đọng mỡ thừa trong tụy sẽ cung cấp những hiểu biết hữu ích về việc phát hiện sớm ung thư tuyến tụy.
Để đặt lịch khám tại viện, Quý khách vui lòng bấm số HOTLINE hoặc đặt lịch trực tiếp TẠI ĐÂY. Tải và đặt lịch khám tự động trên ứng dụng MyVinmec để quản lý, theo dõi lịch và đặt hẹn mọi lúc mọi nơi ngay trên ứng dụng.
Nguồn tham khảo: Petrov MS. Post-pancreatitis diabetes mellitus and excess intra-pancreatic fat deposition as harbingers of pancreatic cancer. World J Gastroenterol 2021; 27(17): 1936-1942 [DOI: 10.3748/wjg.v27.i17.1936]
