Công dụng vị thuốc tử uyển

Cây tử uyển hay còn được gọi là thanh uyển hay dạ ngưu bàng, thuộc họ cúc Asteraceae và có tên khoa học là Aster tataricus. Cây tử uyển là một loại cỏ cao, trưởng thành, sống lâu năm, cao khoảng 1-1,5 mét. Thân cây nhỏ, mọc thẳng đứng và được phân ra thành nhiều cành nhỏ, cả thân và cành cây đều có nhiều lông tơ ngắn, phía gốc cây có lá mọc vòng và lá sẽ héo đi khi cây ra hoa. Lá tử uyển có hình mác, đầu tù, phía cuống lá hẹp và có dìa. Mép lá có răng cưa, hoa có màu tím nhạt ở các cánh nhỏ xung quanh và có màu vàng ở trung tâm. Hoa thường mọc đơn độc hoặc tụ lại thành 2-5 bông. Quả tử uyển bé, hơi dẹp, khô và có lông trắng, rễ ngắn.

Cây tử uyển mọc rải rác ở các tỉnh thành của Việt Nam. Các bộ phận được làm dược liệu bao gồm rễ cây và thân cây. Thời điểm tốt nhất để thu hoạch cho ra năng suất cao và chất lượng tốt nhất là khi cây đã trưởng thành và vào mùa xuân hoặc mùa thu hằng năm. Chế biến dược liệu bằng cách đem tất cả những phần rễ cây và thân cây tử uyển rửa sạch bằng nước để lọc cát, đất, tạp chất và các chất cặn bã rồi đem phơi 3-4 ngày nắng hoặc đem sấy khô. Tiếp đó, thái tử uyển thành từng lát mỏng để sử dụng. Cần bảo quản thuốc dược liệu ở nơi thoáng mát, nhiệt độ phòng và tốt nhất là nên bảo quản trong bao bì để có thể giữ được lâu, tránh mốc và đóng kín bao bì sau khi sử dụng.

Rễ và thân cây tử uyển có chứa các thành phần hóa học như astersaponin, aleic acid, acid aromatic, anethole, epifriedelinol, friedelin, shionone, lachnophyllol acetate, quercetin. Cây tử uyển có vị đắng, tính ôn được quy vào kinh Phế.

2.1 Tác dụng dược lý

Theo Y Học Hiện Đại nghiên cứu, cây tử uyển có những tác dụng dược lý như:

• Tác dụng hóa đờm: được thí nghiệm trên loài thỏ, thành phần sponin có trong cây tử uyển sẽ làm tăng chất tiết khí quản.
• Tác dụng giảm ho: chất ceton có trong cây tử uyển có công dụng giảm ho và đã được thử nghiệm trên chó mèo.
• Tác dụng ức chế các loại trực khuẩn mủ xanh, đại tràng và thương hàn.
• Kháng tế bào ung thư
• Tán huyết mạnh.

2.2 Trong đông y

Theo Y Học Cổ Truyền, cây tử uyển có công dụng đờm khí chỉ khái, ôn phế và thông điều thủy đạo. Chủ trị:

• Ho ra máu
• Khí suyễn
• Tiểu tiện ra máu
• Phổi ráo
• Viêm phế quản cấp và mãn tính
• Phàm âm hư

Trong đông y, cây tử uyển là một vị thuốc nam quý, dược liệu này được sử dụng để điều trị các chứng ho như ho gà, ho thông thường, ho lâu ngày không khỏi, ho khí cấp ho do phế nhiệt, ho do phong hàn,... Ngoài ra, cây tử uyển còn có tác dụng chữa lao phổi, viêm phế quản mãn tính, hen phế quản và suy nhược cơ thể,... Một số bài thuốc từ cây tử uyển có thể áp dụng trong điều trị một số bệnh lý cụ thể như:

• Chữa ho đờm, ho do phế nhiệt, ho khò khè, hen suyễn: sử dụng tử uyển và bách bộ mỗi vị 12 gram, kinh giới, cát cánh và mạch môn mỗi vị 8 gram kết hợp cùng với cam thảo dây, trần bì mỗi vị 6 gram. Đem tất cả các nguyên liệu trên thát nhỏ thành từng đoạn rồi đem phơi khô. Sắc một thang thuốc trên cùng với 4 chén nước cho đến khi cô đặc còn 1 chén để dùng. Chia chén thuốc trên thành hai phần nhỏ để uống 2 lần trong ngày.
• Bài thuốc chữa viêm phế quản mãn tính, ho lâu ngày không khỏi: Dùng Tử uyển, Thổ bối mẫu, Hạnh nhân, Cát canh, Khoản đông hoa mỗi vị 10 gram cùng với 3 gram Cam thảo. Đem một thang thuốc trên sắc lấy nước uống.
• Bài thuốc chữa viêm phế quản mãn tính, giãn phế nang, hen phế quản dạng hàn: Dùng Tử uyển, Thần khúc, Bạch truật, Hắc phụ chế, Khoản đông hoa mỗi vị 12 gram; Ma hoàng, Hạnh nhân mỗi vị 10 gram; 8 gram xuyên tiêu; Tế tân, Bán hạ chế, Gừng tươi mỗi vị 6 gram; 4 gram Cam thảo; 2 gram Tạo giác cùng với 0,2 gram Bạch phàn. Sử dụng một thang thuốc mỗi ngày, sắc với nước để dùng.
• Bài thuốc chữa hen phế quản, ho do phong hàn: Dùng Tử uyển, Đại táo, Tế tân, Khoản đông hoa mỗi vị 12 gram; Ngũ vị tử và Ma hoàng mỗi vị 10 gram; 8 gram Bán hạ chế, 6 gram Xạ can cùng với 4 gram gừng tươi. Đem tất cả các vị thuốc trên sắc lấy nước để uống.
• Bài thuốc chữa suy nhược cơ thể, mệt mỏi do phế hư: Dùng 12 gram Tử uyên cùng với tang bạch bì, Đảng sâm, Thục địa, Ngũ vị tử và Hoàng kỳ mỗi vị 10 gram. Đem các vị thuốc trên lảm thành một thang rồi sắc lấy nước uống.
• Bài thuốc chữa ho gà (giai đoạn hồi phục): Dùng Tử uyển, Bách bộ mỗi vị 8 gram; Sa sâm, Mạch môn mỗi vị 12 gram cùng với 16 gram Rễ qua lâu, sắc lấy nước để uống mỗi ngày đến khi dứt hẳn cơn ho gà.
• Bài thuốc chữa lao phổi: Dùng Tử uyển, Đảng sâm, Cỏ nhọ nồi, Bạch truật mỗi vị 12 gram; Bách hợp và thổ phục linh mỗi vị 8 gram kết hợp với ngũ vị tử, thổ bối mẫu và cam thảo mỗi vị 6 gram. Đem một thang thuốc trên sắc cùng 5 chén nước còn 2 chén để dùng chữa lao phổi. Dùng cho đến khi cải thiện bệnh.

Tuy có tác dụng chữa bệnh hiệu quả nhưng các đối tượng thuộc một trong những trường hợp dưới đây không được sử các bài thuốc từ cây tử uyển để điều trị bệnh:

• Dị ứng hoặc mẫn cảm với một số thành phần có trong tử uyển hoặc các vị thuốc khác.
• Ho khan do âm hư hỏa vượng: không áp dụng bài thuốc.
• Ho do thực nhiệt: không áp dụng bài thuốc.

Tóm lại, tử uyển là phần rễ và thân rễ của cây tử uyển. Trong Y Học Cổ Truyền, vị thuốc tử uyển có vị ngọt đắng, tính ôn được quy vào kinh phế, có tác dụng trong điều trị các vấn đề về ho như ho gà, ho thông thường, ho ra máu, lao phổi, viêm phế quản. Đồng thời, vị thuốc tử uyển có tác dụng tiêu đờm, tiêm viêm, lợi tiểu và kháng khuẩn. Tuy nhiên, trước khi sử dụng bất kỳ loại thuốc nào cũng cần tham khảo ý kiến của bác sĩ để được tư vấn cũng như áp dụng bài thuốc phù hợp với tình trạng bệnh.