Chất dẫn truyền thần kinh là một loại hóa chất nội sinh trong não, hoạt động như một sứ giả để truyền các xung thần kinh giữa những tế bào não. Ví dụ, dopamine và serotonin là hai trong số nhiều loại chất dẫn truyền thần kinh.
1. Cách thức hoạt động của hệ thần kinh
Hệ thống thần kinh bao gồm hai phần:
- Não và tủy sống: Tạo nên hệ thống thần kinh trung ương. Bộ não là trung tâm điều khiển, luôn luôn “nói chuyện” với các phần còn lại của cơ thể. Tủy sống là trung tâm truyền tải thông điệp, tin nhắn đi qua tủy sống, đến cánh tay, chân và tất cả các bộ phận và cơ quan khác.
- Các dây thần kinh: Dây thần kinh được hình thành từ các tế bào nhỏ (Neurons), tạo nên hệ thống thần kinh ngoại biên. Các sợi dây thần kinh mang thông điệp quan trọng, giao tiếp qua lại giữa cơ thể và não.
Tất cả các hoạt động diễn ra bên trong và bên ngoài cơ thể đều được kết nối với hệ thống thần kinh. Mạng lưới liên lạc này được gọi là hệ thần kinh ngoại biên, tiếp tục được chia làm hai phần chính:
- Một là hệ thống thần kinh tự trị: Kiểm soát những hành động có thể thực hiện mà không cần phải suy nghĩ như nhịp tim hô hấp hoặc tiêu hóa.
- Hai là hệ thần kinh soma: Kết nối các giác quan với não để điều khiển cơ bắp.
Não nặng khoảng 1,3 kg, là nơi suy nghĩ, cảm nhận, học hỏi và ghi nhớ. Bộ não cũng chịu trách nhiệm về những lời nói, cách đi lại và thậm chí thở. Có rất nhiều thứ đang diễn ra trong một không gian nhỏ, vì vậy não tạo ra các nếp gấp và rãnh để đủ chỗ cho tất cả thông tin mà phải chứa.
Một ý nghĩ bắt đầu với một điện tích. Điều này giải thích tại sao trong phim hoạt hình, khi nhân vật có ý tưởng, sẽ xuất hiện hình ảnh một bóng đèn trên đầu. Điện tích này được gọi là xung thần kinh và kích hoạt các hóa chất - được gọi là chất dẫn truyền thần kinh để gửi tín hiệu đến các tế bào thần kinh khác và não.
Quá trình truyền tín hiệu diễn ra liên tục cho đến khi đến đúng mục tiêu. Tốc độ di chuyển của một số thông điệp được truyền đi trong hệ thần kinh là nhanh hơn 321 km/h.
Cách các thông điệp nhận được từ cơ thể, sau đó phản hồi trở lại não và tủy sống cũng diễn ra tương tự. Hàng tỷ nơron mang thông điệp đến và đi từ bộ não, bao gồm những gì xảy ra với mắt, tai, mũi, lưỡi và da. Những phản xạ khác nhận thông điệp từ não và đến cơ bắp hành động.
2. Chất dẫn truyền thần kinh là gì?
Các thông điệp truyền trong dây thần kinh được gửi qua hàng tỷ tế bào thần kinh. Khoảng cách giữa các ô tế bào được gọi là khớp thần kinh. Các tế bào được liên kết với nhau thông qua các hóa chất, đây chính là chất dẫn truyền thần kinh. Hóa chất dẫn truyền thần kinh di chuyển qua các khớp thần kinh để đến các tế bào thần kinh tiếp theo.
Có nhiều cách phân loại chất dẫn truyền thần kinh, trong đó cách phổ biến là chia ra thành những nhóm lớn như sau:
- Các axit amin: glutamat, aspartat, D-serine, axit gamma-aminobutyric (GABA), glycin
- Các monoamin và các amin sinh học khác: dopamine, norepinephrine, epinephrine (adrenaline), histamin, serotonin
- Các peptide: somatostatin, chất P, các peptide opioid
- Các chất khác: acetylcholine (ACh), adenosine, anandamide, nitric oxide,...
Ngoài ra, trên 50 peptide có hoạt tính thần kinh đã được phát hiện và số lượng vẫn còn tiếp tục tăng.
Những hóa chất này được tìm thấy giữa một cặp nơron liên kết với nhau ( khớp thần kinh). Có hơn 100 nghìn tỷ cặp nơron kết nối với nhau như vậy. Các nhà khoa học gọi mạng lưới phức tạp này là một khu rừng nơron.
Dopamine “nói chuyện” với bộ não về chuyển động và serotonin gửi tin nhắn về tâm trạng. Trong khi đó, chất dẫn truyền thần kinh gửi tín hiệu về cơn đau được gọi là endorphin.
- Ví dụ, nếu bạn giẫm phải thứ gì đó sắc nhọn, các dây thần kinh ở chân sẽ gửi một thông điệp “rất đau” qua rất nhiều nơron để đến hệ thần kinh trung ương. Ngay lập tức, não và tủy sống phản ứng lại với thông điệp bằng cách: Nhấc chân ra khỏi vật đâm.
- Ví dụ khác, khi bạn đi dạo trên một con đường trong vườn, đột ngột một con rắn xuất hiện. Não của bạn sẽ gửi adrenaline vào máu. Điều này khiến bạn cảnh giác cao độ và chuẩn bị sẵn sàng cho các tình huống có thể xảy ra tiếp theo. Tim bạn đập nhanh hơn, đẩy nhiều máu đến tim và các cơ quan khác. Huyết áp của bạn cũng tăng lên và đường thở rộng hơn để nhận được nhiều oxy đến phổi.
3. Những tình trạng làm rối loạn chất dẫn truyền thần kinh
Hệ thống thần kinh có rất nhiều lớp bảo vệ. Chẳng hạn, não được bảo vệ bởi hộp sọ, và tủy sống được bảo vệ bởi các xương nhỏ trong cột sống (đốt sống) và lớp phủ mỏng (màng). Cả hai đều được đệm bởi một chất lỏng trong suốt, được gọi là dịch não tủy.
Nhưng giống như bất kỳ bộ phận nào khác trên cơ thể, hệ thống thần kinh có thể hoạt động sai cách vì lý do nào đó. Khi một vấn đề làm rối loạn chất dẫn truyền thần kinh, sẽ làm ảnh hưởng đến giao tiếp giữa não, tủy sống và cơ thể. Ví dụ về những vấn đề rối loạn hệ thần kinh bao gồm:
- Nhiễm trùng: Viêm màng não, viêm não hoặc bại liệt
- Các vấn đề về thể chất: Chấn thương, liệt dây thần kinh VII ngoại biên (méo mặt), hoặc hội chứng ống cổ tay
- Vấn đề với các mạch máu: Đột quỵ, cơn thiếu máu não thoáng qua (TIAs) hoặc tụ máu dưới màng cứng (khi máu tích tụ bên ngoài não, thường xuất hiện sau khi bị chấn thương nghiêm trọng ở đầu)
- Các tình trạng y tế: Bệnh Parkinson, bệnh đa xơ cứng hoặc Alzheimer.
Trong đó, bệnh Parkinson làm tổn thương các tế bào thần kinh, ảnh hưởng đến sự chuyển động. Các dấu hiệu bao gồm run rẩy ở tay hoặc ngón tay, cử động chậm, cơ bắp cứng, khó giữ thăng bằng và thay đổi trong lời nói.
Còn khi mắc bệnh Alzheimer, các tế bào thần kinh mất kết nối với nhau. Nếu bị cắt đứt liên kết, chúng sẽ ngừng hoạt động như bình thường và cuối cùng sẽ chết đi.
4. Sức khỏe hệ thần kinh
Não cũng cần ngủ để nghỉ ngơi và tự phục hồi như các bộ phận khác của cơ thể. Để giữ cho hệ thống thần kinh khỏe mạnh, bạn cần một lịch trình ngủ đều đặn, kết hợp với chế độ ăn uống cân bằng, lành mạnh và có thực phẩm giàu axit béo omega-3. Những món này bao gồm các loại cá béo, như cá hồi, cá ngừ, cá thu và cá trích.
Căng thẳng cũng có thể ảnh hưởng đến hệ thống thần kinh, thực hành một số lời khuyên sau đây có thể giúp kiểm soát stress:
- Tập thể dục thường xuyên
- Cho phép bản thân nghỉ ngơi
- Dành thời gian tận hưởng bên gia đình và bạn bè
- Thiền, tập yoga hoặc các hoạt động khác
Như vậy, trong hệ thần kinh trung ương có nhiều chất dẫn truyền thần kinh, phổ biến nhất là Dopamine và Serotonin. Sự cân bằng về chức năng giữa các hóa chất dẫn truyền thần kinh có vai trò rất quan trọng để hệ thần kinh trung ương hoạt động bình thường. Rối loạn chất dẫn truyền thần kinh sẽ gây ra rất nhiều căn bệnh liên quan đến tâm thần khó chữa, có thể ảnh hưởng cuộc sống và thậm chí là đe dọa tính mạng.
.
Nguồn tham khảo: webmd.com
