Tìm hiểu về vị thuốc hoài sơn

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Bác sĩ Lê Thị Hồng Chính - Bác sĩ Y Học Cổ Truyền - Trung tâm Y Học Cổ Truyền Vinmec - Sao Phương Đông

Hoài sơn dược liệu là một loại thực phẩm đồng thời là một vị thuốc được sử dụng khá phổ biến ở trong Y Học Cổ Truyền từ lâu đời nay. Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu tác dụng củ hoài sơn là gì? Hoài sơn trị bệnh gì?

Hoài sơn, sơn dược hay dân dã hơn được gọi là khoai mài, củ mài. Sơn dược thuộc họ củ nâu. Điều thú vị là hoài sơn (Rhizoma Dioscoreae) là thân rễ của cây củ mài Dioscoreae persimilis. Sơn dược được ghi danh đầu bảng ở trong “Thần nông bản thảo”. Vị ngọt mà không lạnh bụng. Thường sử dụng trong chấn thương, thuốc bổ khi cơ thể hư nhược, tăng sức cơ bắp, chống đói và kéo dài tuổi thọ. Sơn dược được dùng như một loại thực phẩm chính và nó cũng là một loại thuốc bổ quan trọng trong Y Học Cổ Truyền.

Hoài sơn là thân rễ phơi hoặc sấy khô của cây Khoai mài (Dioscorea oppsita)

1.1. Đặc điểm thực vật

Cây dạng dây leo, thân nhẵn hơi có góc cạnh và mỗi cây có khoảng 1 - 2 rễ củ. Củ hoài sơn có hình trụ tròn hơi dẹt, dài khoảng 25 - 50cm và ăn sâu xuống đất.

Lá mọc đối xứng, một số cây có thể mọc so le, lá đơn, phiến lá hình tim, lá rộng 6 - 8cm và dài 8 - 10cm, cuống dài 1.5 - 3cm. Hoa nở vào tháng 5 - 7, có màu vàng. Mùa quả rơi vào tháng 8 - 10 hằng năm, quả nang có 3 cạnh và rộng khoảng 2cm.

1.2. Bộ phận dùng

Rễ, củ của cây được dùng để làm thuốc.

1.3. Phân bố

Cây hoài sơn phân bố chủ yếu ở các nước Đông Á và Đông Nam Á. Ở nước ta, cây được mọc nhiều ở tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Ninh,...

1.4. Thu hái, sơ chế

Thu hoạch củ hoài sơn vào cuối mùa đông và đầu mùa xuân. Sau khi thu hái về, đem rửa sạch đất cát, sau đó gọt vỏ và cho vào lò sấy diêm sinh trong 2 ngày đem rồi phơi khô là dùng được.

1.5. Bảo quản

Nơi khô ráo, tránh ẩm mốc.

1.6. Thành phần hóa học

Củ mài có chứa protid 6.75%, glucide 63.25%, chất nhầy 2 – 2.8%, lipid 0.45%, choline, allantoin, dioscin, sapotoxin, dopamine, d-abscinin,...

2.1. Tính vị

Vị ngọt, tính bình.

2.2. Quy kinh

Quy vào kinh Thận, Tỳ, Vị và Phế.

2.3. Tác dụng dược lý của hoài sơn

• Tác dụng của hoài sơn theo Đông Y

Công dụng: Chỉ khát, bổ thận, sinh tân, ích phế, dưỡng vị và bổ tỳ.

Chủ trị: Bồi bổ sức khỏe, viêm ruột mãn tính, ăn uống kém, hen do phế hư, tiêu chảy lâu ngày, bạch đới, di tinh, di niệu, tiểu đường.

• Tác dụng của hoài sơn theo nghiên cứu dược lý hiện đại: Chưa được nghiên cứu nhiều.

2.4. Cách dùng, liều lượng

Hoài sơn - Sơn dược được dùng ở dạng thuốc sắc và bột là chủ yếu. Liều dùng thông thường khoảng: 10 - 20g/ ngày. Nếu dùng thay nước trà thì có thể dùng đến 200 - 300g/ ngày.

Hoài sơn dược liệu thường mọc hoang ở các vùng rừng miền núi phía Bắc. Nhân dân thường sẽ đào củ mài về cạo sạch vỏ, luộc, xào hoặc nấu canh ăn. Ngày nay, do nhu cầu dược liệu nên cây được trồng nhiều ở đồng bằng để làm thuốc.

Hoài sơn dược liệu thuộc họ dây leo quấn, thân nhẵn, hơi có góc cạnh, màu đỏ hồng, thường mang những củ nhỏ ở nách lá (dái mài). Rễ củ đơn độc hoặc từng đôi, ăn sâu vào đất đến hàng mét, hơi phình ở phía gốc, vỏ ngoài có màu nâu xám và thịt mềm màu trắng. Lá mọc so le hay mọc đối, hình tim, cụm hoa đơn tính gồm các bông khúc khuỷu và màu vàng. Để làm thuốc, bà con đào củ vào mùa hè, thu khi cây đã lụi, mang về rửa sạch, rồi gọt vỏ phơi sấy cho đến khô.

Hoài sơn trị bệnh gì? Theo Y Học Cổ Truyền, hoài sơn vị ngọt, tính bình, tác dụng củ hoài sơn là bổ tỳ vị, ích tâm phế và bổ thận. Thường được dùng làm thuốc bổ ngũ tạng, mạnh gân xương, chữa suy nhược cơ thể, bệnh đường ruột, tiêu chảy, lỵ, tiêu khát, thận suy, mỏi lưng, chóng mặt, hoa mắt, ra mồ hôi trộm,...

Theo nhiều nghiên cứu cho thấy được trong củ mài có chứa khoảng 63.25% tinh bột, 0.45% lipid, 6.75% protein và 2-2.8% chất nhầy. Ngoài ra, dược liệu này còn có thêm các thành phần khác, chẳng hạn như dioscin, allantoin, saponin có nhân sterol, cholin cùng hàng loạt các axit amin, các men oxy hóa, vitamin C và các nguyên tố vi lượng khác.

Hoài sơn được sử dụng rộng rãi như một loại thuốc thảo dược hoặc thực phẩm có lợi ích cho sức khỏe tiềm năng. Các thành phần chính của Hoài sơn được biết đến là saponin, sapogenin, tinh bột, dẫn xuất purine và chất nhầy. Chiết xuất Hoài sơn với liều 900 mg trên một ngày kiểm soát hiệu quả lượng đường trong máu.

Một số tác dụng dược lý của củ hoài sơn:

3.1. Tác dụng của hoài sơn dược liệu đối với bệnh lý thần kinh ngoại biên

Bệnh thần kinh đái tháo đường là tình trạng phổ biến nhất liên quan tới bệnh thần kinh ngoại biên. Đây là dạng tổn thương thần kinh phổ biến nhất. Nguyên nhân là do bệnh hoặc chấn thương dây thần kinh hoặc do tác dụng phụ của bệnh hệ thống. Tác dụng bảo vệ của chiết xuất sơn dược chống lại bệnh thần kinh đái tháo đường. Được thể hiện bằng cách kích hoạt yếu tố tăng trưởng thần kinh (NGF).

Yếu tố tăng trưởng thần kinh lại rất cần thiết cho sự phát triển và duy trì kiểu hình của các tế bào thần kinh trong hệ thần kinh ngoại biên. Điều trị liệt mặt kết hợp châm cứu và chiết xuất hoài sơn có hiệu quả sau 10 - 15 ngày.

3.2. Đối với tình trạng mất xương sau mãn kinh

Estrogen, bisphosphonates, hormone tuyến cận giáp (PTH) sử dụng để ngăn ngừa tình trạng mất xương sau mãn kinh. Nhưng nhiều bằng chứng cho thấy việc điều trị lâu dài với những thuốc này có khả năng gây ra phản ứng bất lợi. Như vậy làm tăng nguy cơ ung thư buồng trứng và nội mạc tử cung, rối loạn hệ thống thần kinh và huyết khối tĩnh mạch.

Hoài sơn dược liệu đã được dùng để hỗ trợ các triệu chứng về xương trong một thời gian dài ở Trung Quốc. Dịch chiết hoài sơn có thể ức chế loãng xương do mất buồng trứng. Cơ chế cho tác dụng chống loãng xương này nằm ở tác dụng ức chế đồng bộ đối với cả quá trình tạo xương và tái hấp thu xương.

3.3. Nguồn bổ sung estrogen

Hoài sơn với hoạt chất là adenosine và arbutin, có tác dụng giống estrogen. Cơ chế đóng vai trò trong các hiệu ứng giống như estrogen. Chủ yếu được điều hòa bởi các thụ thể estrogen ERα, ERβ và GPR30. Adenosine chủ yếu được trung gian bởi các thụ thể estrogen ER α và Erβ. Arbutin chủ yếu được trung gian bởi các thụ thể estrogen ERβ và GPR30.

3.4. Đái tháo đường

Hoài sơn dược liệu có thể thúc đẩy giải phóng GLP-1 và cải thiện chức năng của các tế bào β duy trì mức insulin. Ngoài ra, Sơn dược còn có khả năng giảm glucose bằng cách tăng tổng hợp glycogen ở gan. Hơn nữa, Tiến sĩ Shi Jinmo, một bác sĩ hiện đại nổi tiếng, đã đề xuất cặp thuốc hạ đường huyết nổi tiếng là Hoài sơn và Hoàng kỳ.

3.5. Điều hòa miễn dịch

Hoạt động điều hòa miễn dịch của glycoprotein (DOT) cũng là một trong những tác dụng dược lý đáng kể. DOT có thể cải thiện khả năng miễn dịch tế bào, miễn dịch dịch thể và hệ thống thực bào. DOT làm tăng sản xuất TNF-a, interleukin-6, nitric oxide và tăng cường chức năng đại thực bào. Hơn nữa, DOT kích thích tăng các chất xúc tác biểu hiện protein P65 trong đại thực bào phúc mạc.

Kết hợp lại với nhau, cho thấy DOT được sử dụng như một chất kích thích miễn dịch. Thực hiện hoạt động điều hòa miễn dịch của nó thông qua các kinase protein. Các kinase protein được hoạt hóa bằng mitogen và đường dẫn tín hiệu NF-B.

4.1. Bài thuốc trị chứng tiêu chảy kéo dài do tỳ hư

• Bài thuốc 1

Dùng bạch truật, đảng sâm, chích cam thảo, sơn dược và bạch linh mỗi vị 80g, trần bì 30g, sa nhân, liên nhục, ý dĩ nhân và cát cánh mỗi vị 40g, sao biển đậu 60g. Đem các vị tán thành bột mịn, trộn đều, mỗi lần dùng 8 - 12g uống với nước sôi để nguội. Nếu dùng cho trẻ em nên gia giảm liều lượng.

• Bài thuốc 2

Ý dĩ nhân 10g, sơn dược 15g và 1 gan gà (cắt nhỏ). Đem các dược liệu tán thành bột mịn, sau đó trộn với gan gà, thêm ít giấm và đem hấp cơm. Chia thành 2 lần ăn (sáng - tối).

• Bài thuốc 3

Gạo tẻ từ 50 đến 100g và hoài sơn 40 đến 80g. Đem gạo tẻ sao hơi vàng, rồi cho dược liệu vào sắc uống.

• Bài thuốc 4

Sa nhân, trần bì mỗi vị 20g, hoài sơn, ý dĩ nhân và bạch biển đậu đều sao mỗi vị 200g, liên nhục (bỏ tim) và cốc nha mỗi vị 100g, nhục đậu khấu 30g. Đem sa nhân, trần bì và nhục đậu khấu sắc lấy nước, các vị còn lại tán bột mịn và hòa với nước sắc uống cùng với ít mật.

4.2. Bài thuốc trị chứng viêm phế quản mãn tính

• Bài thuốc 1

Thổ bối mẫu, chích cam thảo và bắc hạnh nhân mỗi vị 10g, bách hợp, mạch môn và phục linh mỗi vị 12g, đảng sâm và sơn dược mỗi vị 16g. Đem các vị sắc lấy nước để uống.

• Bài thuốc 2

Sơn dược sống 100 - 200g, sau đó sắc lấy nước uống thay trà.

4.3. Bài thuốc trị chứng bạch đới ở nữ giới và di tinh ở nam giới

• Chuẩn bị: Cam thảo 4g, ngũ vị tử và viễn chí mỗi thứ 6g, đảng sâm, hoài sơn, kim anh, táo nhân, bạch truật, khiếm thực và phục linh mỗi vị 12g.
• Thực hiện: Đem sắc uống, mỗi ngày dùng 1 thang.

4.4. Bài thuốc trị chứng tiểu đường

• Bài thuốc 1

Thiên hoa phấn 12g, hoài sơn 20g, hoàng kỳ 16g, ngũ vị tử 6g, kê nội kim 8g. Đem các vị sắc lấy nước uống.

• Bài thuốc 2

Tri mẫu, cát căn, hoàng kỳ và hoa phấn mỗi vị 12g, ngũ vị tử 6g, kê nội kim 8g, sơn dược 24g. Đem sắc uống ngày dùng 1 thang.

• Bài thuốc 3

Thiên hoa phấn, phúc bồn tử và mạch môn mỗi vị 12g, hoài sơn 30g. Đem các vị sắc lấy nước uống.

4.5. Canh hoài sơn sườn lợn giúp bồi bổ sức khỏe và bổ tỳ kiện vị

• Chuẩn bị: Sườn lợn 300g, hoài sơn 300g, gừng, hành và gia vị.
• Thực hiện: Đem hoài sơn rửa sạch, gọt vỏ và cho vào nồi, thêm sườn lợn và gia vị vào hầm trong 20 phút. Dùng canh ăn khi nóng, ăn thường xuyên để cải thiện chức năng tỳ vị.

4.6. Rượu hoài sơn giúp cường tinh, hồi xuân, giảm đau và định thần kinh

• Chuẩn bị: Rượu trắng 3 lít, đường 500g và sơn dược 400g.
• Thực hiện: Ngâm ở nơi thoáng mát trong vòng 1 tháng. Mỗi lần dùng 1 ly nhỏ trước khi ăn cơm, ngày dùng 2 lần (sáng - chiều).

4.7. Cháo hoài sơn trị tiêu hóa kém, ra mồ hôi trộm, ích khí và dưỡng tâm

• Chuẩn bị: Bột mì 100g, hoài sơn tươi 100g, hành, đường và gừng.
• Thực hiện: Đem hoài sơn rửa sạch, gọt vỏ và mài vụn. Sau đó cho tất cả nguyên liệu vào nồi, thêm nước và nấu chín thành cháo, ăn khi bụng đói.

4.8. Bài thuốc hỗ trợ điều trị chứng tăng cholesterol máu

• Chuẩn bị: Đơn bì, trạch tả và phục linh mỗi vị 8g, sơn thù và hoài sơn mỗi vị 10g, thục địa 20g.
• Thực hiện: Đem các vị sắc lấy nước uống.

4.9. Bài thuốc giúp tư bổ can thận

• Chuẩn bị: Đơn bì 8 - 12g, phục linh 8 - 12g, thục địa 20 - 32g, hoài sơn 10 - 16g, trạch tả 8 - 12g và sơn thù 10 - 16g.
• Thực hiện: Cho các vị tán thành bột mịn, sau đó luyện với mật làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 8 - 12g uống với nước sôi để nguội thêm 1 ít muối, ngày dùng từ 2 - 3 lần. Hoặc có thể dùng sắc uống hằng ngày.

4.10. Bài thuốc trị chứng tiểu đêm nhiều lần

• Chuẩn bị: Ích trí nhân, ô dược và hoài sơn (chưng rượu) bằng lượng nhau.
• Thực hiện: Tán thành bột mịn, sau đó làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 8 - 12g, ngày dùng từ 2 - 3 lần.

4.11. Bài thuốc trị chứng tiêu chảy do tỳ hư

• Chuẩn bị: Ô mai, trần bì, mộc hương, tiểu hồi và can khương mỗi vị 6g, hoài sơn, ích trí nhân và kha tử nhục mỗi vị 12g.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột làm hoàn, mỗi lần dùng từ 4 - 8g, ngày dùng 2 lần.

4.12. Bài thuốc trị huyết áp cao gây mờ mắt do can thận ân huyết kém

• Chuẩn bị: Kỷ tử, sơn thù, trạch tả, bạch linh, cúc hoa và đơn bì mỗi vị 12g, hoài sơn 16g và thục địa 20g.
• Thực hiện: Đem thục địa sắc lấy nước, sau đó vớt bã đem sấy khô và tán mịn cùng với các vị thuốc khác. Sau đó trộn với nước sắc làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 6 - 12g, ngày dùng 2 lần.

Như vậy, với vị ngọt và tính bình của hoài sơn dược liệu là bài thuốc hiệu quả trong điều trị các bệnh như: Đái tháo đường, tiêu chảy, thận hư, hoa mắt, chóng mặt,... Tuy nhiên, tự ý sử dụng hoài sơn có thể làm bệnh trầm trọng hơn. Vì thế, điều chỉnh liều lượng sử dụng phù hợp với mỗi người phải cần phải có hướng dẫn và theo dõi của thầy thuốc.