Siêu âm phát hiện và chẩn đoán phân biệt tắc ruột

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi ThS, BS. Đặng Mạnh Cường - Bác sĩ Chẩn đoán hình ảnh - Khoa Chẩn đoán hình ảnh - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park. Bác sĩ có trên 18 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực siêu âm – chẩn đoán hình ảnh.

Tắc ruột là một cấp cứu ngoại khoa thường gặp chỉ sau viêm ruột thừa. Nguyên nhân gây tắc ruột rất đa dạng, các dấu hiệu, triệu chứng của tắc ruột cũng thay đổi tùy theo nguyên nhân và vị trí ruột bị tắc. Do đó, chẩn đoán tắc ruột dựa nhiều vào các chẩn đoán hình ảnh, trong đó có siêu âm. Vậy siêu âm ống tiêu hóa đóng vai trò gì trong việc phát hiện và chẩn đoán phân biệt tắc ruột?

Tắc ruột là bệnh lý xảy ra khi quá trình lưu thông của hơi, dịch tiêu hoá và thức ăn trong lòng ruột bị ngưng trệ vì nhiều lý do khác nhau. Tắc ruột có 2 dạng cơ bản trên lâm sàng là tắc ruột cơ năng và tắc ruột cơ học:

• Tắc ruột cơ học: Xảy ra do các cản trở mang tính cơ học ở các vị trí từ góc Treitz cho đến ống hậu môn.
• Tắc ruột cơ năng: Xảy ra do ngừng hoặc mất nhu động ruột hay còn gọi là liệt ruột.

Tắc ruột là một cấp cứu ngoại khoa hay gặp sau viêm ruột thừa. Bệnh chiếm tỷ lệ khoảng 9-19% trong các cấp cứu liên quan đến ổ bụng và 0.8-1.2% trong các bệnh ngoại khoa nói chung.

Bệnh có thể gây tử vong với tỷ lệ khoảng 3-5%. Tuy nhiên, nhờ những tiến bộ trong y học, đặc biệt là sự phát triển của chuyên ngành phẫu thuật gây mê hồi sức mà tỷ lệ tử vong đang giảm dần.

Nguyên nhân gây tắc ruột rất đa dạng, việc chẩn đoán xác định chính xác nguyên nhân phụ thuộc nhiều vào các xét nghiệm cận lâm sàng. Trong số các xét nghiệm thì siêu âm ống tiêu hóa đóng vai trò quan trọng hỗ trợ cho chẩn đoán và điều trị.

Các nguyên nhân có thể phát hiện được khi siêu âm chẩn đoán tắc ruột

• Thoát vị nghẹt;
• Lồng ruột;
• Liệt ruột do sỏi mật;
• Khối u nguyên phát hoặc thứ phát, trong hoặc ngoài lòng ruột;
• Viêm ruột mãn tính: bệnh Crohn, viêm ruột do vi khuẩn lao (tương đối hiếm gặp).

Các nguyên nhân khó phát hiện khi siêu âm chẩn đoán tắc ruột:

• Dính ruột sau phẫu thuật;
• Hẹp miệng nối;
• Bã thức ăn;
• Xoắn ruột;
• Thoát vị nội;
• Thiếu máu, hoại tử ruột.

Về nguyên tắc, có thể phát hiện trên siêu âm các nguyên nhân tắc ruột già sau:

• U nguyên phát hoặc thứ phát;
• Viêm đại tràng mãn tính như bệnh Crohn, viêm đại tràng xuất huyết, viêm ruột do lao.

Bên cạnh đó, các nguyên nhân khó phát hiện trên siêu âm chẩn đoán tắc ruột già:

• Tắc ruột sau viêm như: viêm túi thừa đại tràng gây tắc ruột, viêm tụy cấp gây tắc ruột (hiếm gặp);
• Xoắn ruột;
• Hẹp sẹo mổ sau phẫu thuật ruột.

Siêu âm ống tiêu hóa trong chẩn đoán tắc ruột cho thấy những hình ảnh đặc trưng. Bên cạnh đó, siêu âm chẩn đoán tắc ruột còn có thể xác định được vị trí và nguyên nhân.

Nếu ở giai đoạn đầu, khi các quai ruột chưa giãn, siêu âm phát hiện các bệnh như lồng ruột, khối u, các ổ áp xe... và kết hợp triệu chứng lâm sàng có thể chẩn đoán được tắc ruột giai đoạn sớm.

Các đặc điểm có thể phát hiện khi siêu âm chẩn đoán tắc ruột:

• Hình ảnh các quai ruột giãn to;
• Nhu động ruột tăng ở giai đoạn đầu và mất hoàn toàn ở giai đoạn sau;
• Có dịch bất thường trong ổ bụng

Nếu tắc ruột cơ học thì siêu âm ống tiêu hóa có thể ghi nhận những dấu hiệu sau:

• Đường kính lòng ruột tăng. Ở người bình thường, đường kính của ruột non khoảng 3cm, của đại tràng khoảng 5cm;
• Độ dày thành ruột bình thường khoảng 3mm-5mm. Tắc ruột giai đoạn sớm thì độ dày này giảm đi dưới 3mm, ở giai đoạn muộn độ dày này tăng trên 5mm do hiện tượng viêm phù nề;
• Siêu âm phát hiện trong lòng ruột chứa nhiều dịch, hơi và các chất ăng âm;
• Nhu động ruột tăng từng lúc ở đoạn ruột tắc, đặc biệt các chất dịch trong lòng ruột chuyển tiến, lùi và xoáy là dấu hiệu để phân biệt tắc ruột với liệt ruột;
• Mất hoàn toàn nhu động ruột ở một đoạn trong khi các đoạn khác tăng nhu động (đây cũng là dấu hiệu phân biệt với liệt ruột);
• Lượng dịch trong ổ bụng tăng nhiều một cách nhanh chóng khi siêu âm nhiều lần liên tiếp;

• Siêu âm ống tiêu hóa có thể phát hiện nguyên nhân tắc ruột nếu sử dụng các mặt cắt thích hợp:
  • Tắc tá tràng: Quai tá tràng dãn to ở đoạn đi trước động mạch chủ bụng và sau động mạch mạc treo tràng trên;
  • Tắc hỗng tràng: Dấu hiệu gợi ý là các van ruột đồng tâm nhiều;
  • Tắc hồi tràng: Mật độ các quai ruột đồng tâm thưa hơn đoạn hỗng tràng và chiều cao van ruột thấp;
  • Tắc đại tràng: Dấu hiệu gợi ý là các quai ruột giãn và có ngấn trên thành ruột.

Ngoài ra, một dấu hiệu cũng gợi ý tắc ruột là sự xuất hiện dịch ổ bụng vùng thấp như ở khoang Morison hoặc túi cùng Douglas...

Tuy nhiên, nhìn chung siêu âm ống tiêu hóa có vai trò còn hạn chế khi bệnh nhân bị tắc ruột. Có nhiều lý do ảnh hưởng đến kết quả siêu âm chẩn đoán tắc ruột như: chướng hơi ổ bụng nhiều, kết quả phụ thuộc vào sự chủ quan người đọc...

Diễn tiến của tắc ruột có thể trải qua 4 bước:

• Giai đoạn bắt đầu: Bệnh nhân đau bụng dữ dội, nôn, trường hợp nghiêm trọng có thể xuất hiện sốc. Các dấu hiệu tắc ruột tại chỗ có thể thay đổi và hồi phục toàn thân. Giai đoạn này siêu âm ống tiêu hóa khó phát hiện tắc ruột;
• Giai đoạn 2: Đau bụng có tính chu kỳ kèm chướng bụng tại vị trí tắc, khám có thể nghe tiếng óc ách. Siêu âm giai đoạn này có thể thấy nhu động ruột tăng nhu động ở nơi tổn thương. Giai đoạn này tắc ruột có thể thay đổi và còn hồi phục được;
• Giai đoạn 3: Đặc điểm của giai đoạn này là giảm nhu động ruột, chướng bụng chướng toàn thể, bệnh nhân đau bụng âm ỉ, không thành cơn. Các dấu hiệu toàn thân kèm theo như nhiễm trùng nhiễm độc. Đây có lẽ là giai đoạn siêu âm dễ phát hiện tắc ruột nhất. Lúc này bệnh không thể tự hồi phục mà cần phẫu thuật điều trị;
• Giai đoạn cuối: Khám bụng không còn cảm ứng thành bụng, bụng chướng nhiều, nôn ói nhiều, bí trung đại tiền hoàn toàn. Các dấu hiệu khác biểu hiện tình trạng nặng như mất nước, nhiễm trùng, nhiễm độc nặng và bệnh nhân có thể tử vong nếu không được điều trị.

Tắc ruột là một cấp cứu ngoại khoa hay gặp chỉ sau viêm ruột thừa. Nếu không được thăm khám và điều trị sớm thì người bệnh có thể gặp những biến chứng nghiêm trọng. Vì thế, nếu siêu âm phát hiện tình trạng tắc ruột thì người bệnh cần sớm đến cơ sở y tế, bệnh viện chuyên khoa để được thăm khám và điều trị kịp thời.