Các bước sơ cứu khi bị rắn cắn - Điều nên và không nên

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Thạc sĩ, Bác sĩ Nguyễn Văn Huy - Bác sĩ Hồi sức cấp cứu - Khoa Hồi sức cấp cứu - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Hạ Long. Bác sĩ đã có hơn 10 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực Hồi sức tích cực - Chống độc - Cấp Cứu.

Ghi nhận tại các cơ sở y tế số bệnh nhân bị rắn cắn lại gia tăng. Đặc biệt do sơ cứu không đúng cách, hoặc theo kinh nghiệm dân gian, dẫn đến đến viện khám và điều trị muộn, nhiều bệnh nhân có thể bị hoại tử tay chân, hôn mê, nhiễm trùng huyết, thậm chí bị tử vong. Vì vậy, nhận biết rắn độc cắn và sơ cứu bị rắn độc cắn đúng cách là vô cùng cần thiết.

• Khó phân biệt rắn độc và rắn không độc. Tuy nhiên có thể nhận ra được một số loại rắn độc thường gặp dựa vào các đặc điểm đặc trưng bên ngoài của rắn: Rắn hổ mang (rắn hổ mang phát ra âm thanh đặc trưng), rắn cạp nong (thân có: khúc vàng khúc đen), rắn cạp nia (thân có: khúc trắng khúc đen), họ rắn lục (đầu to hình thoi hay tam giác bè to ra).
• Rắn độc có thường có hai răng lớn ở vị trí răng cửa hàm trên, vì vậy khi cắn thường để lại vết cắn đặc trưng có thể giúp phân biệt rắn độc. Rắn độc cắn thường để lại 2 chấm tròn là dấu vết của 2 nanh độc. Còn rắn thường( không phải rắn độc) sau khi cắn thường để lại nguyên cả 1 hàm răng tròn gồm nhiều răng vì rắn thường không có 2 nanh độc mà có nguyên cả 1 hàm răng. 2 Răng độc giống như một kim tiêm dưới da hoặc tiêm vào bắp thịt. Một số trường hợp loại rắn hổ mang mặc dù ở cách nạn nhân một khoảng cách vẫn phun nọc độc về phía nạn nhân gây tổn thương mắt dẫn đến nhiễm độc toàn thân. Họ rắn hổ như rắn Hổ mang bành, rắn hổ mang chúa răng độc thường nhọn, sắc, và để rõ dấu vết trên da tại vùng bị cắn.

Sơ cứu bị rắn cắn cần được tiến hành ngay sơ sau khi bị rắn cắn, tiến hành trước khi vận chuyển bệnh nhân đến bệnh viện.

Mục tiêu của sơ cứu:

• Loại bỏ bớt nọc độc và làm chậm sự dịch chuyển của nó từ vết cắn xâm nhập vào trong cơ thể. Bằng cách rửa thương bằng nước sạch, băng ép tại chỗ cắn ( không ga rô), bất động hạn chế vận động chi bị cắn để giảm và làm chậm sự di chuyển của nọc độc
• Bảo vệ tính mạng của bệnh nhân, ngăn chặn và xử trí sớm các biến chứng trước khi bệnh nhân đến được cơ sở y tế.
• Vận chuyển bệnh nhân một cách nhanh nhất và an toàn nhất đến cơ sở y tế
• Không gì hại thêm cho bệnh nhân.

Các bước sơ cứu nên làm:

• Cố gắng xác định được loài rắn đã cắn, màu sắc, kích thước, hình dạng đầu, cách thức tấn công. Nếu đã bắt được rắn thì chụp ảnh rắn lại hoặc mang rắn chết cùng đến cơ sở y tế.
• Trấn an người bệnh.
• Tuyệt đối không để nạn nhân tự đi lại. Bất động chân hoặc tay bị cắn bằng nẹp
• Băng ép bất động với một số loại rắn hổ (rắn cạp nong, cạp nia, hổ mang chúa, rắn biển và một số giống rắn hổ mang thường), băng ép bất động nhằm mục đích làm chậm sự xuất hiện triệu chứng liệt. Mục tiêu của băng ép là sử dụng lại băng chun thường dùng để băng đầu gối khi chơi thể thao, băng chun sẽ quấn quanh chi bị cắn từ trên vị trí bị rắn cắn. Băng chun có tác dụng làm ép hệ tĩnh mạch và hệ bạch huyết lại để làm chậm lại sự di chuyển của nọc rắn, vì nọc rắn đi vào hệ tuần hoàn chủ yếu do hấp thu tại chỗ cắn vào đường bạch huyết, 1 phần rất nhỏ có thể vào đường tĩnh mạch, còn không hấp thu vào đường động mạch và mao mạch. Do đó không được Garo chi bị cắn vì không đem lại hiệu quả mà lại làm tắc động mạch gây nguy hiểm cho người bệnh. Có thể hiểu đơn giản là ta chỉ dùng băng chun băng ép lại làm bẹp hệ tĩnh mạch và hệ bạch huyết nông ở chi bị cắn, và không bao giờ được dùng dây Garo để Garo chi bị cắn vì Garo sẽ làm nghẽn động mạch của chi đó và gây hoại tử chi. Dùng các băng chun giãn, băng vải hoặc khăn, quần áo. Băng tương đối chặt nhưng không được chặt quá mức (tránh tình trạng làm mất mạch đập). Bắt đầu băng từ ngọn chi đến gốc chi đến hết toàn bộ chân, tay bị cắn. Dùng nẹp cứng để cố định chân, tay bị cắn. Nẹp có tác dụng làm cho người bệnh không tự vận động được chi đó và giúp cho hạn chế sự di chuyển của nọc rắn.
• Nếu bị rắn lục cắn gây chả máu không cầm được thì bắt buộc phải băng ép chặt hơn chỗ cắn lại để cầm máu. Vì nọc rắn lục làm rối loạn đông cầm máu của bệnh nhân làm máu chảy mãi mà không cầm được, bệnh nhân tử vong vì mất máu và rối loạn đông cầm máu và xuất huyết các cơ quan nội tạng khác trong cơ thể người bệnh mà không nhất thiết là chảy máu tại chỗ bị rắn cắn.
• Nếu bệnh nhân khó thở thì hô hấp nhân tạo (hà hơi thổi ngạt hoặc bằng phương tiện y tế có tại chỗ như bóp bóng, máy thở xách tay,..). Nếu nạn nhân có dấu hiệu ngừng tuần hoàn thì tiến hành hồi sinh tổng hợp ngay tại chỗ và chờ nhân viên y tế đến. Khó thở thường gặp trong trường hợp bị rắn Cạp Nia cắn, rắn hổ mang chúa cắn, hoặc rắn cạp nong.
• Lưu ý khi vận chuyển bệnh nhân để vùng bị cắn thấp hơn vị trí của tim, nếu ở chân, tay thì có thể để thõng tay hoặc chân....để hạn chế nọc rắn dị chuyển về tim và tuần hoàn trung tâm
• Đưa nạn nhân đến cơ sở y tế càng sớm càng tốt. Nếu bệnh nhân còn tỉnh táo, có thể đưa đến bệnh viện lớn, nơi có sẵn huyết thanh kháng nọc rắn đặc hiệu. Huyết thanh kháng nọc rắn nên được dùng sớm (trong 4 giờ đầu). Trường hợp nạn nhân lơ mơ, hôn mê hay yếu liệt nên đưa đến cơ sở y tế gần nhất.
• Bất cứ trường hợp nào bị rắn cắn, ngay cả khi xác định là rắn lành, đều cần xử trí và theo dõi tại bệnh viện như rắn độc cắn, ít nhất trong 12 giờ đầu. Nếu sau 24 giờ, việc điều trị hiệu quả rất kém hoặc không có hiệu quả.

Không sử dụng các biện pháp sau:

• Không nên băng garo sau khi bị rắn cắn vì cột chặt có thể làm máu không đến được vị trí đã bị buộc khiến phần này dễ hoại tử. Khi bác sĩ tháo băng garo ra thì chất độc sẽ cùng lúc ùa về tim khiến bệnh nhân vào cơn sốc, bệnh nhân có thể tử vong lập tức.
• Trích, rạch, trâm, chọc tại vùng vết cắn: các biện pháp này không có lợi ích, rõ ràng gây hại thêm cho bệnh nhân (tổn thương thêm mạch máu, dây thần kinh,... nhiễm trùng nặng thêm) và làm cho nọc độc vào hệ tuần hoàn nhanh hơn vì gây rách và tổn thương thêm trong quá trình trích rạch. Hút nọc độc: Không có lợi ích vì nọc rắn rất dính và không hút được nọc.
• Chườm đá: Đã được chứng minh là có thể gây hại.
• Sử dụng các loại thuốc dân gian, cổ truyền, chữa bằng mẹo: Không có ích lợi, khi đắp có thể gây nhiễm trùng, khi uống có thể gây hại cho nạn nhân. Làm chậm trễ quá trình đến viện để dùng huyết thanh kháng nọc rắn, còn gọi là chất giải nọc độc rắn.
• Cố gắng bắt hoặc giết rắn: Nếu rắn đã chết hoặc bắt được rắn phải đem cùng với bệnh nhân đến bệnh viện để nhận dạng. Tại các bệnh viện lớn ngay cả khi người bệnh không mang được rắn độc đã cắn mình đến viện thì vẫn có nhiều cách để xác định con rắn đã cắn bệnh nhân thuộc họ rắn nào bằng các loại xét nghiệm định danh rắn như VDK Test nhanh, hoặc dựa vào các đặc điểm khi bác sĩ khám lâm sàng.

• Biết về loại rắn trong vùng, biết khu vực rắn thích sống hoặc ẩn nấp.
• Đi ủng, giày cao cổ và quần dài, đặc biệt khi đi trong đêm tối, đội thêm mũ rộng vành nếu đi trong rừng hoặc đi ở khu vực nhiều cây cỏ.
• Càng tránh xa rắn thì càng tốt, đầu rắn đã chết vẫn có thể cắn người. Không bắt rắn, đuổi hoặc dồn ép rắn trong khu vực khép kín.
• Không sống ở gần các nơi rắn thích cư trú hoặc thích đến như các đống gạch vụn, đống đổ nát, đống rác, nơi nuôi các động vật của gia đình.
• Để tránh bị rắn biển cắn, người dân không nên bắt rắn ở trong lưới hoặc dây câu.
• Dùng đèn nếu ở trong bóng tối hoặc vào ban đêm.
• Không chủ động bắt rắn, trêu rắn, sử dụng các phương tiện bảo hộ lao động với những người làm nghề nuôi rắn độc.