Kết quả xét nghiệm chỉ số marker ung thư tăng cao nói lên điều gì?

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi ThS.BS Đỗ Thị Hoàng Hà - Bác sĩ Hóa sinh, Khoa Xét nghiệm - Bệnh viện đa khoa Quốc tế Vinmec Hải Phòng. Bác sĩ đã có 11 năm kinh nghiệm công tác trong lĩnh vực hóa sinh lâm sàng.

Ung thư là một bệnh lý ác tính có sự tăng sinh các dòng tế bào một cách bất thường với số lượng và tốc độ nhanh chóng một cách không kiểm soát, trong một số trường hợp sẽ dẫn đến sự xâm lấn và di căn mạnh sang các mô và cơ quan xung quanh. Khi thực hiện các xét nghiệm máu đánh giá tình trạng ung thư, chỉ số marker ung thư tăng cao có thể gây lo lắng cho bệnh nhân khi tiến hành xét nghiệm.

Chất chỉ điểm ung thư (tumor markers) là những chất được tạo thành bởi các tế bào ung thư hoặc phản ứng của cơ thể (mô bình thường) đáp ứng trước sự hiện diện của khối u. Các chất chỉ điểm ung thư ngày càng được sử dụng rộng rãi trên lâm sàng và chứng minh được vai trò thực sự của chúng trong việc góp phần chẩn đoán bệnh, theo dõi đáp ứng điều trị và chẩn đoán ung thư tái phát.

Chất chỉ điểm ung thư thường có đặc điểm:

• Có nhiều loại chất chỉ điểm khối u khác nhau và chúng được dùng để đánh giá sự có mặt của một hay nhiều loại ung thư. (Ví dụ: CEA tăng trong ung thư đại trực tràng lẫn ung thư vú, ung thư phổi...).
• Thường tìm thấy trong dịch cơ thể người như trong máu, nước tiểu, phân, biểu mô khối u, dịch màng phổi, dịch ổ bụng... tuy nhiên mẫu bệnh phẩm thường được sử dụng nhiều nhất là máu.
• Có một số loại chỉ điểm khối u đặc hiệu cho ung thư (vị trí khu trú), có khả năng cao phát hiện được từ giai đoạn sớm của bệnh, nồng độ chất chỉ điểm khối u thường tỷ lệ với thể tích khối u, và được các phòng xét nghiệm xác định được chính xác nồng độ dựa trên các kỹ thuật khác nhau (miễn dịch enzyme, miễn dịch huỳnh quang, điện hóa phát quang ..), tuy nhiên nhìn chung chúng không được dùng để chẩn đoán xác định và theo dõi bệnh ung thư mà cần kết hợp với nhau và với các xét nghiệm khác.

Các trường hợp ung thư lần đầu đa phần sẽ được chẩn đoán dựa vào các triệu chứng xuất hiện hoặc nhờ vào sự kết hợp giữa thăm khám lâm sàng và kết quả của các xét nghiệm chỉ dấu ung thư. Tuy nhiên theo nhiều chuyên gia nghiên cứu về chỉ dấu ung thư thì không một xét nghiệm máu nào cho kết quả chắc chắn 100% trong tầm soát ung thư để phát hiện bệnh sớm do một số tình trạng bệnh lý lành tính hoặc trên một số người bình thường cũng có thể xuất hiện nồng độ chất chỉ điểm ung thư cao hơn mức bình thường. Một số loại ung thư không sản sinh ra các chất chỉ điểm ung thư trong máu (không có dấu hiệu nhận biết bằng tumor marker).

Thường khi tế bào ung thư phát triển và lây lan ra xung quanh sẽ sản sinh ra một số chất có trong máu. Do đó, khi xét nghiệm máu mà thấy các chỉ số này tăng thì có khả năng bệnh nhân đã mắc phải ung thư.

Trong trường hợp xét nghiệm lần đầu, nếu chỉ số xét nghiệm marker ung thư nằm trong khoảng tham chiếu sinh học, có khả năng cao người bệnh không xuất hiện khối u ác tính.

Nếu chỉ số xét nghiệm marker ung thư tăng trên giới hạn bình thường và tăng liên tục (trên 25%) ở các lần xét nghiệm tiếp theo thì có thể nghĩ đến trường hợp có khối u ác tính vì chúng có thể phản ánh sự phát triển của khối ung thư. Nếu chỉ số xét nghiệm marker ung thư không thay đổi hoặc có xu hướng giảm trong những lần xét nghiệm tiếp theo có thể kết luận người bệnh không xuất hiện khối u ác tính.

Tuy nhiên nên lưu ý rằng chỉ số marker ung thư tăng cao cũng có thể xuất hiện trong một số trường hợp sinh lý bình thường hoặc bệnh lý lành tính.

• AFP tăng trong ung thư gan nguyên phát và viêm gan, nhưng cũng tăng cao ở phụ nữ mang thai.
• CEA tăng cao nếu bệnh nhân mắc ung thư đại trực tràng, nhưng cũng tăng ở mức vừa phải nếu bệnh nhân bị viêm loét ruột, polyp đại tràng, COPD, xơ gan, người hút nhiều thuốc.
• Xét nghiệm CA 12-5 được dùng để tầm soát ung thư buồng trứng nhưng sẽ có xu hướng tăng cao trong một số trạng thái lành tính khác của phụ nữ (u nang buồng trứng, lạc nội mạc tử cung, viêm phần phụ ..)

Để có một chẩn đoán ung thư chính xác thì vẫn phải dựa vào sinh thiết khối u, kết hợp thăm khám lâm sàng, chất chỉ điểm ung thư với các phương pháp chẩn đoán y khoa khác (nội soi, chụp CT scan, chụp X quang, chụp PET).

Như vậy, việc thực hiện marker ung thư để tìm chất chỉ điểm ung thư sẽ được sử dụng nhiều nhất để theo dõi điều trị ung thư, hoặc chỉ định tầm soát sàng lọc đối với những đối tượng bệnh nhân có yếu tố nguy cơ cao. Riêng đối với những người đang khỏe mạnh thì việc chỉ định các xét nghiệm này cần thực hiện theo chỉ định của bác sĩ.

Để việc tầm soát ung thư đạt hiệu quả cao nhất, bệnh nhân nên trao đổi với bác sĩ về những dấu hiệu khác thường, thói quen sinh hoạt, tiền sử bệnh cá nhân và người thân trong gia đình. Từ đó các bác sĩ sẽ thăm khám, kiểm tra và thực hiện các xét nghiệm cần thiết phù hợp với độ tuổi và sức khỏe của bệnh nhân. Đồng thời tư vấn về chế độ dinh dưỡng, nghỉ ngơi và tập luyện hợp lý để có những chỉ số chính xác nhất về tình trạng sức khỏe.

Lời khuyên cho bệnh nhân để điều chỉnh lại chỉ số marker ung thư:

• Tăng cường rèn luyện sức khỏe, tập thể dục thể thao
• Bổ sung thêm nước cho cơ thể (3 lít/ ngày)
• Hạn chế hút thuốc lá, uống cà phê, rượu bia.
• Hạn chế tiêu thụ các sản phẩm lên men (cà muối, dưa muối chua, măng chua..v.v.)
• Nên ngủ đủ giấc để đủ năng lượng cho cơ thể.

Ung thư nếu không được chẩn đoán sớm sẽ gây ra tỷ lệ tử vong rất cao, thậm chí các phương pháp điều trị hiện nay như phẫu thuật, hóa trị, xạ trị...nếu được tiến hành ở giai đoạn muộn cũng giảm hiệu quả đáng kể. Do vậy việc chủ động sàng lọc, tầm soát ung thư ở giai đoạn sớm rất cần thiết và đặc biệt quan trọng.