Một vài chỉ số xét nghiệm quan trọng trong chẩn đoán viêm tụy cấp

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Thạc sĩ, Bác sĩ Đỗ Thị Hoàng Hà - Bác sĩ Hóa sinh - Khoa Xét nghiệm - Bệnh viện đa khoa Quốc tế Vinmec Hải Phòng.

Viêm tụy cấp là một bệnh lý nội khoa cấp tính mức độ nặng, diễn tiến nhanh trong khi bệnh cảnh khá nghèo nàn (đau bụng, buồn nôn, nôn, đại tiện phân lỏng) dễ nhầm lẫn với các bệnh lý tiêu hóa khác.

Để xác định bệnh nhân viêm tụy cấp, có thể áp dụng một trong các xét nghiệm chẩn đoán dưới đây.

Amylase là một nhóm các enzym hydrolase, thời gian bán hủy là 10 tiếng, được sản xuất chủ yếu bởi tuyến tụy và tuyến nước bọt, tham gia trong quá trình tiêu hóa chất đường bột, amylase giúp tiêu hóa các carbohydrate phức tạp (tinh bột...) thành các các carbohydrate đơn giản và dễ hấp thu hơn. Khi nhu mô tụy bị tổn thương, enzym amylase được giải phóng ồ ạt vào trong máu. Kết quả là đo nồng độ amylase huyết thanh sẽ tăng rất nhanh trong vòng 3 đến 6 giờ kể từ khi bắt đầu viêm tụy cấp, đạt đỉnh sau 24 giờ và có thể trở lại bình thường sau 2-3 ngày nếu viêm tụy không có biến chứng và được kiểm soát.

Do đó, trên một bệnh nhân nhập viện vì đau bụng dữ dội, buồn nôn, nôn ói và có tăng amylase máu thì không thể loại trừ chẩn đoán viêm tụy cấp. Mức tăng amylase huyết thanh cao gấp ba lần giới hạn trên của khoảng tham chiếu có độ nhạy trong chẩn đoán viêm tụy cấp từ 67 đến 83% và độ đặc hiệu từ 85 đến 98%.

Ngoài ra, mốc chẩn đoán là nồng độ amylase trong huyết thanh cao hơn gấp ba lần giới hạn trên của mức bình thường có thể không đạt được trên các bệnh nhân bị viêm tụy do rượu hay do tăng triglyceride máu. Vì vậy, nếu bệnh nhân đau bụng trước đó ba ngày mới đến bệnh viện thì hoạt độ amylase trong máu đã có thể âm tính hoặc trong các trường hợp nguyên nhân viêm tụy cấp là do hoại tử, do rượu hay nồng độ triglyceride máu cao thì việc chẩn đoán viêm tụy cấp cần dựa thêm trên xét nghiệm khác. Cũng có khoảng 10% tỷ lệ bệnh nhân viêm tụy cấp nhưng hoạt độ enzyme amylase trong máu không tăng (âm tính giả).

Lipase là một men tiêu hóa của tuyến tụy với nhiệm vụ chuyển đổi mỡ và triglyceride thành các acid béo và glycerol. Tương tự như amylase máu, lipase máu trong bệnh lý viêm tụy cấp cũng sẽ tăng cao.

Và khác với amylase, enzyme này chỉ được sản xuất duy nhất ở tụy nên lipase huyết thanh có độ nhạy và độ đặc hiệu cho viêm tụy cấp tương đương hay có phần cao hơn amylase, từ 82 đến 100%. Kèm theo đó, hoạt độ lipase huyết thanh tăng lên trong máu trong vòng 24-36h sau khi bắt đầu viêm tụy cấp và tiếp tục tăng cao đến ngày 14, tức là trở lại bình thường muộn hơn amylase.

Chính vì thế, lipase trở thành công cụ hữu ích nhằm chẩn đoán viêm tụy cấp xảy ra sớm hơn hoặc muộn hơn so với amylase, nhất là trên các đối tượng đến sau 24 giờ khi bắt đầu đau, lúc này hoạt độ amylase đã bắt đầu giảm dần. Hơn thế nữa, lipase huyết thanh cũng trở nên ưu thế hơn amylase trong việc chẩn đoán viêm tụy cấp trên những bệnh nhân viêm tụy thứ phát do rượu.

Ngoài amylase và lipase, tuyến tụy còn có nhiều enzyme tiêu hóa khác cũng ồ ạt đi vào tuần hoàn hệ thống và tăng cao trong huyết thanh khi bị tổn thương cấp tính như trypsin, phospholipase, carboxypeptidase, carboxylester lipase, colipase và isoamylase tụy.

Trypsin và tiền chất trypsinogen-2 trong nước tiểu hoặc dịch ổ bụng để xác định viêm tụy cấp nặng đặc biệt sau ERCP. Tuy nhiên xét nghiệm này không được sử dụng rộng rãi.

Trong đó, trypsin có nhiệm vụ tiêu hóa chất đạm và được kích hoạt bởi peptide hoạt hóa trypsinogen (TAP), một peptide gồm năm axit amin được tách ra từ trypsinogen. Chất chỉ điểm này cũng tăng trong viêm tụy cấp nên cũng là một công cụ chẩn đoán của bệnh lý này. Hơn thế nữa, nhiều nghiên cứu đang dần chứng minh vai trò của TAP trong việc phát hiện viêm tụy cấp tính sớm cũng như là một yếu tố dự báo mức độ nặng của viêm tụy cấp.

Nồng độ trypsinogen-2 trong nước tiểu và huyết thanh tăng trong viêm tụy cấp sớm. Tuy nhiên, cần thêm các nghiên cứu nữa để xác định vai trò của chúng trong chẩn đoán bệnh lý này.

Khi nhu mô tụy bị tổn thương, hàng loạt men tiêu hóa sẽ giải phóng vào trong máu và đóng vai trò như các độc tố, làm kích hoạt “dòng thác” phản ứng viêm cấp tính trong cơ thể. Các tế bào đóng vai trò đáp ứng viêm như bạch cầu hạt và đại thực bào sẽ hoạt động mạnh mẽ, giải phóng một số cytokine và các chất trung gian gây viêm.

Các sản phẩm của quá trình này cũng góp phần hỗ trợ chẩn đoán viêm tụy cấp như protein phản ứng C (CRP), các interleukin (IL) – bao gồm các IL6, IL-8, IL-10, yếu tố hoại tử khối u (TNF-α) và PMN elastase. Trong đó, các chất này cũng có thể gián tiếp xác định mức độ nặng của bệnh, như khi CRP tăng trên 150 mg/dL sau 48 giờ sẽ có liên quan đến viêm tụy cấp nặng.

Tóm lại, các xét nghiệm trong bệnh lý viêm tụy cấp hiện nay khá nhạy và đặc hiệu, có thể thực hiện được ở hầu hết các cơ sở y tế. Vấn đề là bệnh lý này phải được nghĩ đến và chỉ định xét nghiệm phù hợp, nhằm sớm chẩn đoán xác định hay loại trừ được căn bệnh cấp tính nguy hiểm này.