Nguyên nhân và ảnh hưởng của hạ kali máu

Hạ kali máu hay giảm kali huyết là tình trạng cơ thể không giữ được lượng kali đủ để duy trì hoạt động bình thường, trong một số trường hợp có thể dẫn tới tử vong. Vậy hạ kali máu nguyên nhân là gì và ảnh hưởng thế nào đến sức khỏe?

Kali là một cation chủ lực trong các chất điện giải của tế bào, giúp cho sự co bóp của cơ vân và cơ trơn được dễ dàng, bao gồm cả sự co bóp của cơ tim. Kali đóng vai trò vô cùng quan trọng trong dẫn truyền xung động thần kinh, thăng bằng kiềm toan, hoạt động của các enzym và chức năng của màng tế bào.

Kali là cation nội bào chính với nồng độ khoảng 145 mEq/L, trong khi nồng độ ở dịch ngoại bào, trong đó có máu là 4 mEq/L. Hơn 98% lượng kali trong cơ thể nằm trong tế bào, việc đo lường kali từ mẫu máu tương đối không nhạy, dao động nhỏ trong máu tương ứng với sự thay đổi rất lớn trong tổng dự trữ kali của cơ thể.

Do khoảng giới hạn bình thường của kali máu rất hẹp (3,5-5 mEq/L), nên chỉ cần một lệch hướng tăng hay giảm nhẹ cũng có thể dẫn đến những hậu quả lâm sàng nghiêm trọng.

Hạ kali máu là thuật ngữ dùng để chỉ tình trạng trong đó nồng độ kali máu thấp hơn so với mức bình thường. Hạ kali máu khi kali máu < 3,5 mmol/L. Mức kali máu rất thấp (dưới 2,5 mmol/L) có thể đe dọa tính mạng và cần được cấp cứu ngay lập tức.

Hạ kali máu nguyên nhân có thể do một hay nhiều trong các cơ chế sau: giảm cung cấp, chuyển dịch K+ vào nội bào, mất kali thực sự.

2.1 Giảm cung cấp

Đây hiếm khi là nguyên nhân đơn thuần của tình trạng hạ kali trong máu vì lượng kali bài tiết trong nước tiểu có thể giảm tới <15 mmol/ngày.Sự đào thải kali qua thận giảm từ từ trong 10-14 ngày mới đạt tới mức <15 mmol/ngày.

2.2 Di chuyển kali vào nội bào

Sự chuyển dịch kali giữa nội bào và ngoại bào gồm 2 phương thức:

• Vận chuyển chủ động thông qua bơm Na+K+ATPase;
• Tình trạng nhiễm toan hay hiện tượng co tế bào do tăng áp lực thẩm thấu của dịch ngoại bào, sẽ làm cho kali dịch chuyển từ nội bào ra ngoại bào;

Kiềm chuyển hóa gây giảm kali từ sự tái phân bố kali và mất kali tại thận.

Bên cạnh đó sử dụng insulin trong điều trị bệnh tiểu đường có thể đưa đến tình trạng hạ kali máu. Ngoài ra, việc tăng đường huyết không kiểm soát thường xuyên gây ra kali máu thấp do lợi tiểu thẩm thấu. Những trường hợp chuyển hóa hiếm khi có thể gây ra giảm kali máu do sự di chuyển kali vào nội bào. Trường hợp này xảy ra sau sự tăng trưởng tế bào quá nhanh ở các bệnh nhân thiếu máu ác tính hay giảm bạch cầu được điều trị với vitamin B12 hoặc thuốc kích hoạt dòng bạch cầu hạt đơn dòng, hay ở những bệnh nhân nuôi ăn bằng đường tĩnh mạch.

2.3 Mất kali ngoài thận

Hiện tượng này thường thấy ở các bệnh nhân nôn ói hay có hút dịch dạ dày. Nồng độ kali ở dịch dạ dày là 5-10 mEq/L nên mất dịch vị trực tiếp chỉ góp phần nhỏ vào cân bằng âm của kali. Thiếu kali chủ yếu là do tăng bài xuất kali qua thận, do 3 cơ chế:

• Mất axit dịch vị dẫn đến kiềm chuyển hóa làm tăng nồng độ kali trong tế bào ống thận;
• Nồng độ bicarbonate huyết tương cao cũng làm tăng vận chuyển bicarbonate và dịch đến ống thận xa;
• Mất dịch làm giảm thể tích tuần hoàn dẫn đến cường aldosterone thứ phát gây ra bài tiết kali.

Hạ kali máu do mất kali đường tiêu hóa có thể xảy ra ở những bệnh nhân tiêu chảy khối lượng lớn, sử dụng các thuốc nhuận tràng, adenoma nhung mao. Nồng độ kali trong phân lỏng là 40-60mEq/l.

Đổ mồ hôi quá nhiều có thể dẫn đến giảm thể tích tuần hoàn và gây ra hạ kali máu, do bài tiết kali tại thận gia tăng (cường aldosterone thứ phát).

2.4 Mất kali tại thận

Cơ chế thải trừ kali ở thận rất phức tạp và chịu ảnh hưởng của các yếu tố sau:

• pH máu: Nhiễm kiềm chuyển hóa làm tăng kali vào trong tế bào ống thận, gây tăng tiết kali;
• Các mineralocorticoids (như aldosterone), làm tăng hoạt động bơm Na+K+ATPase ở tế bào ống thận xa, do đó làm tăng tiết kali vào lòng ống thận. Có 3 yếu tố điều hòa bài tiết aldosterone:
  • Tăng angiotensin II trong máu;
  • Tăng kali ở dịch ngoại bào;
  • Giảm natri ở dịch ngoại bào.
• Tăng cung cấp natri cho ống thận xa và các anion không tái hấp thu được: Các muối natri của các anion không được tái hấp thu (như bicarbonate) khi đến đoạn xa của ống thận, natri sẽ được tái hấp thu, còn lại anion không được hấp thu, làm tăng chênh lệch đến điện tích sẽ thúc đẩy bài tiết kali;
• Lưu lượng dịch đến ống lượn xa: Ví dụ thuốc lợi niệu tác dụng tại quai Henle làm tăng lượng dịch đến ống lượn xa nên tăng đào thải kali:
  • Phần lớn các trường hợp hạ kali máu kéo dài là do mất kali tại thận;
  • Sử dụng thuốc lợi tiểu là một nguyên nhân thường gặp của hạ kali máu;
  • Tình trạng dư thừa mineralocorticoid thường gây ra hạ kali máu.
• Cường aldosterone nguyên phát là do rối loạn sự bài tiết aldosterone, có ở các bệnh lý adenoma hay carcinoma tuyến thượng thận, hay tăng sản tuyến thượng thận bài tiết corticoid;
• Tăng renin máu (cường aldosterone thứ phát) thường xuất hiện ở cả hai trường hợp cao huyết áp ác tính và hẹp mạch máu thận. Các u bài tiết renin là nguyên nhân hiếm gặp của hạ kali máu. Tăng renin máu cũng có thể là do giảm thể tích tuần hoàn hiệu quả;
• Sự gia tăng bài tiết kali ở đơn vị thận xa có thể do quá sản mineralocorticoid không aldosterone ở bệnh lý tăng sản tuyến thượng thận bẩm sinh. Hội chứng dư mineralocorticoid do thiếu men dehydrogenase hay do ức chế, do dùng licorice, kẹo nhai chống nghiện thuốc lá...;
• Biểu hiện của hội chứng Cushing có thể có hạ kali máu, do tác dụng mineralocorticoid của cortisol.

Hạ kali máu có thể gây ra biến chứng nhịp tim chậm, giảm sức bóp cơ tim hoặc nhịp nhanh xoắn đỉnh, là một trong những nguyên nhân rối loạn nhịp tim dẫn đến ngừng tim. Cấp cứu ngừng tuần hoàn những bệnh nhân này mà không phát hiện hạ kali máu sẽ dẫn tới suy hô hấp do liệt cơ hô hấp, thậm chí liệt tứ chi.

Hạ kali máu rất nguy hiểm, đặc biệt đối với những bệnh nhân sẵn có những bệnh lý mạn tính như suy tim, bệnh phổi tắc nghẽn... Các biểu hiện của hạ kali máu chủ yếu ở hệ thống tim mạch và thần kinh cơ. Các biểu hiện ở tim mạch bao gồm mạch nảy, huyết áp tối thiểu giảm, tụt huyết áp tư thế, nghe tim có tiếng thổi tâm thu. Điện tim thấy có sóng U, đoạn ST dẹt, ngoại tâm thu các loại, đặc biệt khi có đoạn QT kéo dài và loạn nhịp kiểu xoắn đỉnh tức kali máu giảm nặng, vô cùng nguy hiểm cho tính mạng của người bệnh nếu không được bù kali kịp thời.

Các biện pháp phòng ngừa bệnh hạ kali máu gồm:

• Tránh các hoạt động thể chất nặng và kéo dài;
• Tránh dùng các thảo dược hoặc thuốc lợi tiểu, thuốc nhuận tràng,... có thể gây hạ kali máu. Luôn dùng thuốc theo chỉ định và hướng dẫn của bác sĩ cũng như có chế độ dự phòng và theo dõi kali máu khi điều trị các thuốc này;
• Bù đủ lượng kali mất đi hàng ngày ở những bệnh nhân tiêu chảy hoặc tiểu nhiều do dùng thuốc lợi tiểu.

Hạ kali máu rất nguy hiểm nếu người bệnh chủ quan không đi khám bác sĩ và nghiêm túc điều trị theo phác đồ được chỉ định. Do đó khi có dấu hiệu của hạ kali máu, bạn nên đến bệnh viện khám càng sớm càng tốt để có biện pháp xử trí kịp thời.

XEM THÊM:

• Các vấn đề thường gặp trong rối loạn điện giải
• Điều trị viêm cầu thận cấp ở trẻ em
• Lưu ý khi bù điện giải chữa tiêu chảy ở trẻ em
• Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị hạ kali máu