Đợt cấp bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính

Đợt cấp bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) là một tình trạng bệnh lý mà các triệu chứng hô hấp biến đổi cấp tính từ giai đoạn ổn định của bệnh trở nên xấu đi một cách đột ngột. Điều này ảnh hưởng tiêu cực đến chức năng phổi, đòi hỏi có sự thay đổi ở phác đồ điều trị thông thường. Bên cạnh đó, các đợt cấp không được phát hiện sớm làm chậm trễ trong quá trình điều trị dẫn đến tiên lượng bệnh nặng.

Những người bị bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính là đối tượng của đợt cấp bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, các dấu hiệu cảnh báo phổ biến cho đợt bùng phát bệnh đó chính là khó thở, thở khò khè, thở nông hoặc nhanh, ho nặng hơn, nhịp tim hoặc nhiệt độ tăng lên và thay đổi màu sắc của đờm. Những bệnh nhân mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính có thể có một hoặc hai đợt cấp mỗi năm và những đợt cấp này có xu hướng trở nên tồi tệ hơn theo thời gian. Các yếu tố có nguy cơ và khởi phát dẫn đến đợt cấp:

• Hút thuốc lá hoặc hút thuốc thụ động, thường xuyên tiếp xúc với khói thuốc lá.
• Sống và làm việc trong môi trường chứa nhiều khói bụi và ô nhiễm.
• Người lớn tuổi (>40 tuổi), chức năng phổi ngày càng suy giảm cũng là một trong các yếu tố nguy cơ.

Phổi có nhiệm vụ trao đổi oxy (O2) với carbon dioxide (CO2) để thực hiện chu trình sống của cơ thể, với người bị bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính sẽ gặp phải nhiều khó khăn hơn trong việc trao đổi chất này vì phổi hoạt động không tốt. Điều này có thể là nguyên nhân dẫn đến sự tích tụ carbon dioxide và giảm lượng oxy. Nếu khí CO2 tích tụ trong cơ thể quá mức cho phép hoặc mức độ oxy trở lên quá thấp thì điều này có thể dẫn đến tử vong.

Dấu hiệu của một cơn đợt cấp sắp xảy ra rõ ràng nhất là khó thở. Người bệnh cảm thấy như bị bóp nghẹn lồng ngực, lượng không khí tiếp nhận không đủ. Điều này có thể xảy ra ngay cả khi người bệnh có hoạt động thể chất nhẹ hoặc khi đang nghỉ ngơi. Một số triệu chứng khác nên lưu ý:

• Khó thở: Bệnh nhân không thể thở một cách thoải mái, cơn khó thở ngày càng tăng dần.
• Tiếng thở khò khè: Bệnh nhân có biểu hiện thở khò khè, điều này cho thấy chất nhầy hoặc mủ đang chặn đường thở.
• Co thắt ngực: Bạn cảm thấy như đang phải sử dụng cơ ngực để thở thay vì cơ hoành. Hơi thở của bạn không đều, ngực di chuyển lúc nhanh hơn, lúc chậm hơn nhiều.
• Ho: Tình trạng ho xảy ra thường xuyên và tăng dần về mức độ. Người bệnh có thể ho khan hoặc ho có đờm màu vàng, màu xanh xen lẫn máu. Bệnh trở nặng dần khi nằm xuống, bệnh nhân cần phải thay đổi tư thế hoặc ngồi trên ghế để dễ thở hơn.
• Màu da hoặc móng tay chuyển màu: Môi người bệnh có màu hơi xanh hoặc móng tay có màu xanh lam hoặc tím. Da bệnh nhân có màu vàng hoặc xám.
• Khó ngủ và ăn uống: Bệnh nhân dễ bị mất ngủ, không thể ngủ và không muốn ăn.
• Đau đầu vào sáng sớm: Đau đầu có thể được lý giải do lượng carbon dioxide tích tụ dư thừa trong máu.
• Sưng chân hoặc đau bụng: Các triệu chứng này có liên quan đến các vấn đề về tim hoặc phổi.
• Sốt: Sốt có thể coi là một dấu hiệu của nhiễm trùng và một đợt cấp mới sắp xảy ra.

Nguyên nhân trực tiếp và hay gặp nhất chiếm đến hơn khoảng 80% trong đợt cấp là nhiễm trùng (COPD bội nhiễm), các đợt nhiễm trùng này có thể do virus hoặc vi khuẩn.

• Virus hay gặp: Rhinovirus, Influenza, Parainfluenza, Coronavirus (Covid 19), Respiratory Syncytial Virus (Virus hợp bào RSV), Human Metapneumomia Virus, Adenovirus, Picornaviruses,...
• Vi khuẩn hay gặp: Haemophilus Influenzae, Moraxella Catarrhalis, Staphylococcus Aureus, Streptococcus Pneumoniae,...

Bên cạnh đó, một số nguyên nhân khác có thể gây nên đợt cấp bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính liên quan đến:

• Yếu tố nội khoa: những bệnh nhân tắc mạch phổi hay tràn khí màng phổi, mệt cơ hô hấp, bỏ thuốc điều trị, dùng thuốc không đúng cách hoặc phác đồ. Người bệnh sử dụng thuốc an thần, chẹn beta giao cảm, thuốc gây mê, loạn nhịp tim và mắc các rối loạn chuyển hóa, nhiễm trùng các phủ tạng khác,...
• Yếu tố ngoại khoa: Gãy xương, chấn thương lồng ngực, sau khi phẫu thuật bụng và ngực.
• Khoảng 33% các trường hợp không rõ nguyên nhân.

Theo tiêu chuẩn Anthonisen, đợt cấp thường xảy ra ở các bệnh nhân đã được chẩn đoán bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính và đột nhiên xuất hiện một hoặc nhiều triệu chứng sau:

• Khó thở tăng.
• Khạc đờm tăng.
• Thay đổi màu sắc của đờm.
• Có hoặc không có những triệu chứng toàn thân khác như :sốt, đau ngực, rối loạn ý thức,...

Bên cạnh đó, bác sĩ sẽ dựa vào những dấu hiệu tăng nặng của đợt cấp để chẩn đoán và điều trị. Một số dấu hiệu lâm sàng:

• Hô hấp: khó thở khi nghỉ ngơi, tím, SPO2<88%, co kéo cơ hô hấp phụ, chuyển động ngực bụng nghịch thường, nhịp thở >25, ho không hiệu quả
• Tim mạch: tim đập hơn 110 lần/phút và nhịp tim bị rối loạn, xanh tái, phù 2 chi dưới
• Kích thích, rối loạn ý thức
• Khí máu: PaO2 < 55mmHg, PaCO2 > 45

Bệnh nhân có tiền sử điều trị oxy dài hạn tại nhà, có các bệnh đi kèm theo: tim mạch, nghiện rượu, tổn thương hệ thần kinh.

Với bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính tùy thuộc vào mức độ của bệnh, giai đoạn bệnh, nhóm bệnh nào sẽ có phác đồ điều trị phù hợp. Với những bệnh nhân xảy ra đợt cấp đều bắt buộc phải thay đổi phác đồ điều trị. Qua các nghiên cứu, tỷ lệ đợt cấp xuất hiện chiếm khoảng 0.85 – 3 đợt/bệnh nhân/năm. Số ngày trung bình của một đợt cấp trên 1 bệnh nhân từ 12-14 ngày/bệnh nhân/năm. Đặc biệt có đến 60-70% người bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính có một đợt cấp trong vòng 2-4 năm. Vì vậy, có thể thấy đợt cấp diễn tiến rất thường gặp, việc kiểm soát hoặc chọn được phác đồ điều trị tối ưu sẽ hạn chế được tỷ lệ mắc đợt cấp.

Với những bệnh nhân xuất hiện đợt cấp thường xuyên sẽ dẫn đến nguyên nhân tăng các bệnh về viêm đường hô hấp, giảm chất lượng cuộc sống, tăng chi phí điều trị, tăng tốc độ sụt giảm của chức năng hô hấp và khiến bệnh tiến triển xấu đi, trường hợp nặng có thể dẫn đến tử vong. Bệnh nhân có càng nhiều đợt cấp thì có tỷ lệ tử vong cao hơn. Bên cạnh đó, tỷ lệ sống của người bệnh sau đợt cấp giảm dần theo thời gian. Nghiên cứu đa trung tâm tổng hợp 25 trung tâm trên thế giới, nghiên cứu cho thấy trên 1000 người bệnh đã trải qua đợt cấp bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính thì tỷ lệ sống của bệnh nhân giảm còn 50,7% sau 2 năm. Như vậy, tiên lượng về chức năng hô hấp giảm, bẫy khí tăng lên, đặc biệt với các trường hợp nhiễm khuẩn bệnh viện, vi khuẩn đa kháng tăng lên.

Bệnh phổi tắc nghẽn là bệnh lý mạn tính, hiện nay vẫn chưa có pháp đồ điều trị để khỏi bệnh hoàn toàn, tuy nhiên việc thăm khám và điều trị sớm có thể giúp cải thiện và kiểm soát các triệu chứng cho người bệnh, khi đó bệnh nhân có thể sống cuộc sống thoải mái và dễ chịu như người bình thường.

Theo đó, việc điều trị bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính đợt cấp được kết hợp giữa thuốc và các bài tập trị liệu ví dụ như tập ho khạc đờm, tập thở để phục hồi chức năng hô hấp. Bên cạnh đó, việc bỏ hút thuốc lá và tránh xa nguồn khói thuốc thụ động cũng rất quan trọng trong hiệu quả điều trị và hạn chế được tình trạng bệnh nặng hơn.

Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính cũng được áp dụng điều trị tại nhà, tuy nhiên người bệnh cần phải tuân thủ theo đúng phác đồ điều trị và hạn chế tiếp xúc với những yếu tố nguy cơ, đồng thời thăm khám định kỳ 6 tháng/lần. Nếu có dấu hiệu bệnh nặng hơn như khó thở, ho nhiều thì bệnh nhân cần đến ngay cơ sở khám chữa bệnh có chuyên ngành hô hấp để được điều trị kịp thời. Để ngăn ngừa những đợt cấp xuất hiện ở bệnh nhân COPD, cách điều trị triệt để nguyên nhân gây đợt cấp là tối ưu hóa thuốc giãn phế quản và dùng corticoid đường phun hít.

Những đợt cấp tính không thể ngăn chặn hoàn toàn, nhưng người bệnh có thể làm giảm mức độ nghiêm trọng và tần số xuất hiện các đợt cấp bằng những cách sau:

• Tránh tiếp xúc với các tác nhân có thể gây nên kích ứng phổi ví dụ như nấm mốc, khói bụi, than, dầu đốt,...
• Hạn chế tiếp xúc ở những nơi đông người, đặc biệt trong mùa đông lạnh để ngăn ngừa nhiễm cúm hoặc những bệnh về đường hô hấp.
• Uống nhiều nước để lưu thông đường thở và đồng thời làm chất dịch nhầy loãng hơn không trở nên quá đặc, cản trở hô hấp.
• Tiêm phòng cúm hàng năm để ngăn ngừa bệnh cúm và nhiễm trùng đường hô hấp, một số vacxin khác như ho gà, phế cầu được khuyến cáo có hiệu quả tốt với người bệnh COPD. Tình trạng mắc bệnh cúm và bệnh viêm phổi là những yếu tố dễ khởi phát đợt cấp của bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính.
• Duy trì và tuân thủ đúng phác đồ điều trị bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính và tái khám định kỳ thường xuyên với bác sĩ chuyên khoa để đảm bảo sức khỏe.
• Rèn luyện và luyện tập cho bản thân những thói quen tốt, như ngủ đủ giấc vào ban đêm và ăn uống lành mạnh theo chế độ dinh dưỡng.
• Bỏ thuốc lá hoặc tránh xa các loại khói thuốc thụ động.
• Rửa tay thường xuyên và dùng nước rửa tay để ngăn chặn sự lây lan của vi khuẩn.
• Thực hiện chế độ ăn giảm chất béo, đa dạng các loại chất dinh dưỡng, nghỉ ngơi nhiều và tập thể dục nhẹ nhàng phù hợp với tình trạng sức khỏe khi có thể.

Nếu bệnh nhân thực hiện tốt và đầy đủ những giải pháp đã nêu, có thể khống chế số lượng, mức độ nặng trong đợt cấp bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính. Với một mức độ tái phát bệnh không nặng của COPD đợt cấp bạn có thể được xử lý một cách an toàn như bệnh nhân ngoại trú và hạn chế tình trạng phải nhập viện. Bên cạnh đó, thay đổi lối sống tích cực là một trong những biện pháp hiệu quả giúp giảm bớt triệu chứng của các bệnh nói chung và của bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính nói riêng. Một số bài tập thể dục giúp tăng cường sức khỏe cho người bệnh COPD ví dụ như đi bộ đều đặn hàng ngày, tập các bài tập nâng cao thể trạng phù hợp, đặc biệt là những bài tập thở đúng cách tốt cho hệ hô hấp.

Tóm lại, đợt cấp của bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính là tình trạng triệu chứng hô hấp biến đổi cấp tính từ giai đoạn ổn định của bệnh trở nên tồi tệ hơn một cách đột ngột, ảnh hưởng đến chức năng phổi và đòi hỏi có sự thay đổi ở phác đồ điều trị thông thường. Bệnh nhân mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính có thể có một cuộc sống thoải mái và ngăn ngừa đợt cấp hiệu quả nếu điều trị đúng theo phác đồ và chỉ dẫn của bác sĩ, đồng thời kết hợp với lối sống khoa học, ăn uống và tập luyện hợp lý. Ngoài ra, việc khám sức khỏe định kỳ 6 tháng/1 lần là biện pháp tốt để phòng ngừa bệnh tật cũng phát hiện sớm những bất thường về sức khỏe.

Xem thêm: Hướng dẫn chẩn đoán bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính