Sữa mẹ được "sản xuất" như thế nào?

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Thạc sĩ, Bác sĩ Nguyễn Như Thu Trúc - Bác sĩ Sản phụ khoa - Khoa Sản phụ khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Nha Trang. Bác sĩ có hơn 8 năm kinh nghiệm điều trị trong lĩnh vực Sản phụ khoa.

Trong đa số trường hợp, sữa mẹ sẽ được sản xuất dựa trên nhu cầu thực tế của bé. Bé càng bú thường xuyên và hiệu quả bao nhiêu thì cơ thể mẹ càng tạo ra nhiều sữa bấy nhiêu.

Cấu trúc vú bao gồm 3 mô chính: mô tuyến, mô mỡ và mô liên kết. Tuyến vú của các bà mẹ có thể to nhỏ khác nhau tùy thuộc thành phần mô mỡ và mô liên kết nhiều hay ít. Còn số lượng mô tuyến vú thì hầu như tương đương nhau.

Tính từ ngoài vào trong, vú gồm có 5 lớp: da, mỡ dưới da và tổ chức liên kết, dây chằng cooper treo vú, mô tuyến và mô sau tuyến. Mô tuyến được chia thành 15 – 20 thùy, sắp xếp theo hình nan hoa, tập trung về núm vú. Mỗi thùy gồm 38 – 80 tiểu thùy và mỗi tiểu thùy đều có nhiều nang sữa.

Sữa sẽ từ các tiểu thùy đổ vào các ống góp ở mỗi thùy (có đường kính khoảng 2mm) rồi đi tới các xoang chứa sữa dưới quầng vú (có đường kính 5 – 8mm). Có tất cả 5 – 10 ống dẫn sữa mở ra ở núm vú. Cũng do cấu tạo đặc biệt của tuyến vú nên tình trạng tắc tia sữa có thể xảy ra ở một hay nhiều nang sữa, một hay nhiều tiểu thùy và một hay nhiều thùy tuyến vú.

Khi mang thai, ngực của người mẹ bước vào giai đoạn sẵn sàng để sản xuất sữa. Sữa non được cơ thể mẹ sản xuất từ quý 2 của thai kỳ tới sau khi trẻ ra đời khoảng 2 – 4 ngày. Sữa non có đặc điểm là có màu vàng nhạt hoặc trong, đặc dính, rất giàu dinh dưỡng và các kháng thể. Sữa non chứa nhiều đạm hơn sữa trưởng thành. Trẻ được bú sữa non trong những bữa bú đầu tiên là rất quan trọng, đặc biệt trong 01 giờ đầu sau sinh. Sữa non đã có sẵn trong vú ngay sau khi trẻ sinh ra.

Sau khi bé ra đời, nhau thai đã bong, cơ thể mẹ bắt đầu sản xuất nhiều sữa hơn. Sau khoảng 5 – 14 ngày từ khi bé ra đời, cơ thể mẹ sản xuất sữa chuyển tiếp. Từ ngày thứ 14 trở đi, lượng sữa cơ thể mẹ tiết ra sẽ tiếp tục tăng, đổi màu trắng và loãng hơn, gọi là sữa trưởng thành. Số lượng sữa nhiều hơn làm 2 bầu vú bà mẹ đầy, căng cứng. Người ta gọi là hiện tượng “xuống sữa”.

Sữa đầu bữa: là sữa được tiết ra đầu bữa bú của trẻ. Sữa đầu bữa có màu hơi xanh, số lượng nhiều và cung cấp nhiều đạm, đường, nước và các chất dinh dưỡng khác.

Sữa cuối bữa: Là sữa được tiết ra cuối bữa bú của trẻ. Bầu vú mẹ lúc này đã hết căng. Sữa cuối bữa có màu trắng vì chứa nhiều chất béo hơn sữa đầu bữa. Chất béo cung cấp nhiều năng lượng cho trẻ giúp trẻ lớn nhanh hơn, vì vậy điều quan trọng là cần để trẻ bú đến hết sữa cưới, không để trẻ nhả vú sớm hay chuyển bên sớm quá.

Quá trình sản xuất sữa mẹ chịu sự tác động của 4 hormone là estrogen, progesterone, prolactin và oxytocin. Cơ chế sản xuất sữa mẹ của cơ thể là tự điều chỉnh hàm lượng các hormone này để sinh sữa. Cụ thể là:

• Estrogen và Progesterone giúp bầu vú phát triển, sẵn sàng cho việc sản xuất sữa. Hai loại hormone này được giải phóng bởi nhau thai trong quá trình mang thai. Estrogen có chức năng làm tăng kích thước và số lượng ống dẫn sữa, còn progesterone giúp phát triển nang và thùy tuyến sữa. Estrogen và progesterone hàm lượng cao sẽ ức chế sản xuất sữa khi thai nhi còn nằm trong bụng mẹ. Khi em bé chào đời, nhau thai đã bong, hàm lượng các hormone này tự động giảm xuống, báo cho cơ thể biết đã đến thời điểm tạo sữa. Cũng vì vậy, người mẹ cho con bú không nên dùng thuốc tránh thai có chứa estrogen vì sẽ làm giảm lượng sữa mẹ.
• Prolactin giúp sản xuất sữa.(phản xạ tiết sữa) Khi trẻ mút vú sẽ kích thích bài tiết Porlactin. Prolactin đi vào máu, đến vú và làm cho vú sản xuất sữa. Phần lớn Prolactin ở trong máu khoảng 30ph sau bữa bú, chính vì thế nó giúp tạo sữa cho bữa bú tiếp theo. Điều này cho thấy rằng nếu trẻ bú nhiều vú mẹ tạo nhiều sữa. Prolactin được sản xuất nhiều vào ban đêm là rất có ích để duy trì sự tạo sữa.

Oxytocin giải phóng sữa khỏi bầu ngực. Hormone oxytocin được giải phóng khi em bé bắt đầu kéo núm vú và hút. Oxytocin làm co bóp các cơ quanh nang, đẩy sữa khỏi nang, đi vào các ống sữa, di chuyển tới núm vú và chảy vào miệng bé. Quá trình này được gọi là phản xạ phun sữa. Nếu phản xạ Oxytocin không làm việc tốt thì trẻ sẽ gặp khó khăn trong việc nhận sữa, mặc dù vú vẫn sản xuất sữa nhưng lại không tống sữa ra. Phản xạ phun sữa dễ dàng bị ảnh hưởng bởi ý nghĩ của bà mẹ. Khi bà mẹ có những cảm giác tốt như hài lòng với con mình, gần gũi, yêu thương con, luôn tin tưởng vào việc nuôi con bằng sữa mẹ thì sẽ hỗ trợ tốt cho phản xạ này. Ngoài tác dụng giải phóng sữa khỏi bầu ngực, oxytocin còn giúp làm co cơ tử cung trong và sau khi sinh, giúp tử cong thu nhỏ về kích thước ban đầu và hạn chế xuất huyết sau sinh. Đồng thời, prolactin và oxytocin còn góp phần khiến người mẹ luôn khao khát được ở bên chăm sóc con.

Phản xạ tiết sữa có thể xảy ra vài lần trong mỗi cữ bú, mẹ có thể cảm thấy râm ran, hơi khó chịu ở ngực hoặc không có cảm giác khác thường nào. Phản xạ này cũng có thể xảy ra ở thời điểm người mẹ nghe thấy tiếng con khóc hoặc nghĩ về bé.

Ức chế tiết sữa: trong sữa mẹ có một yếu tố phụ được gọi là chất ức chế tạo sữa. Khi một lượng lớn sữa đọng lại trong vú, chất ức chế sẽ tiết ra làm cho vú ngừng tạo sữa. Vì vậy muốn vú tạo nhiều sữa thì phải tạo cho vú luôn rỗng bằng cách cho trẻ bú thường xuyên hoặc vắt sữa ra sạch.

Khi bé bú mẹ, kích thích từ hành động mút của bé giúp mẹ giải phóng nhiều hormone prolactin giúp cơ thể mẹ sản xuất nhiều sữa hơn. Cơ chế này giúp người mẹ luôn đủ sữa cho con vào cữ bú tiếp theo. Vì thế, nếu càng cho con bú đúng cách thường xuyên thì người mẹ sẽ càng có nhiều prolactin trong máu và càng sản xuất nhiều sữa hơn.

Theo các bác sĩ, phụ nữ nên cho con bú hoặc hút sữa trong vòng 1 giờ sau khi sinh, cho bé bú cách mỗi 2,5 – 3 giờ một lần.

Các bà mẹ cần có chế độ nghỉ ngơi, thư giãn và ăn uống đủ chất dinh dưỡng; luôn giữ tinh thần lạc quan, tin tưởng vào việc nuôi con bằng sữa mẹ thì sẽ mang lại lượng sữa dồi dào cho bé.

Sữa mẹ có chứa một loại protein đặc biệt, được gọi là feedback inhibitor of lactation (FIL). Protein này quyết định mỗi bên ngực mẹ sẽ sản xuất bao nhiêu sữa. Nếu người mẹ cho con bú cạn mỗi bên ngực thường xuyên thì hàm lượng FIL trong vú sẽ thấp. Mức thấp của FIL kích thích cơ thể sản xuất sữa nhiều hơn. Do đó, chị em nên cho bé bú cạn mỗi bên ngực rồi mới đổi bên.

FIL quyết định lượng sữa mỗi bên ngực mẹ là riêng biệt. Điều đó có nghĩa là một bên vú mẹ có thể ít sữa nhưng bên vú còn lại thì đủ. Vì vậy, ngay cả khi người mẹ bị tắc sữa ở một bên vú thì vẫn có thể nuôi con bằng sữa mẹ ở vú bên kia và những người mẹ sinh đôi vẫn có thể nuôi con hoàn toàn bằng sữa mẹ.