Vai trò của chất béo trung tính chuỗi trung bình trong bệnh lý tiêu hoá

Bài viết của Thạc sĩ, Bác sĩ Mai Viễn Phương - Bác sĩ nội soi tiêu hóa - Khoa Khám bệnh & Nội khoa - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Central Park.

Chất béo trung tính chuỗi trung bình là các phân tử lipid dễ được hấp thụ và oxy hóa hơn hầu hết các lipid. Đặc tính độc đáo này của chất béo chuỗi trung bình có vai trò quan trọng trong điều trị một số rối loạn tiêu hóa, đặc biệt là tình trạng kém hấp thu chất béo và tối ưu hóa tình trạng dinh dưỡng.

Axit béo là một phân tử lipid đơn giản với một đầu là nhóm axit cacboxylic và đầu kia là chuỗi hydrocacbon. Triglyceride là các phân tử lipid với ba axit béo gắn với một xương sống glycerol. Tương tự như các axit béo đơn giản, độ dài của nhóm axit béo xác định danh pháp của chất béo trung tính chuỗi ngắn (SCT), chất béo trung tính chuỗi trung bình (chất béo chuỗi trung bình) và chất béo trung tính chuỗi dài (LCT).

Sự hiện diện của các liên kết đôi có thể khác nhau trong các axit béo. Các axit béo bão hòa không chứa bất kỳ liên kết đôi nào dọc theo chuỗi hydrocacbon, trong khi các axit béo không bão hòa thì có. Các axit béo không bão hòa đơn chứa một liên kết đôi đơn, trong khi axit béo không bão hòa đa chứa hai hoặc nhiều liên kết đôi. Hầu hết các axit béo đều có thể được tổng hợp nội sinh, ngoại trừ hai axit béo không no chuỗi dài: axit linoleic và axit linolenic; chúng được coi là các axit béo thiết yếu (EFAs) và phải được lấy từ chế độ ăn uống.

Các nhóm axit béo của chất béo chuỗi trung bình bao gồm axit caproic, axit caprylic, axit capric và axit lauric. So với chất béo trung tính chuỗi dài, chất béo chuỗi trung bình có khối lượng phân tử nhỏ hơn, tan trong nước, bị oxy hóa nhanh để tạo năng lượng, có điểm khói thấp hơn (nhiệt độ khi các chất dễ bay hơi được tạo ra và khói màu xanh được xem là kết quả của quá trình oxy hóa dầu) và chất lỏng ở nhiệt độ phòng. Chất béo chuỗi trung bình chỉ chứa axit béo bão hòa và do đó không chứa EFAs, axit linoleic và axit linolenic. Vì chất béo chuỗi trung bình không chứa EFA nên chúng cũng không đóng vai trò là tiền thân của quá trình tổng hợp eicosanoid. Chất béo chuỗi trung bình cung cấp ít calo hơn mỗi gam so với chất béo trung tính chuỗi dài, tương ứng là 8,3 so với 9,2.

Độ dài của axit béo ảnh hưởng đến quá trình tiêu hóa và hấp thụ trong đường tiêu hóa. Sự xâm nhập của chất béo trung tính dưới dạng chất béo trung tính chuỗi dài từ dạ dày vào tá tràng sẽ kích thích sự bài tiết ở ruột của hormone cholecystokinin (CCK) và các enzym tụy từ tuyến tụy. CCK thúc đẩy quá trình giải phóng mật từ túi mật để giúp nhũ tương hóa chất béo trung tính thành các giọt chất béo nhỏ hơn nhằm tối đa hóa quá trình tiêu hóa của nó. Sau đó, lipase tuyến tụy phân cắt các chuỗi axit béo khỏi chất béo trung tính để tạo thành các phân tử axit béo riêng lẻ rồi tập hợp thành các mixen. Các vi thể được hấp thụ vào các tế bào ruột dọc theo đường viền ruột qua sự khuếch tán thụ động hoặc được chuyển đi bởi các chất vận chuyển axit béo. Khi đã ở trong tế bào ruột, các axit béo được vận chuyển vào lưới nội chất.

Các chylomicrons được giải phóng qua quá trình xuất bào, đi vào và di chuyển qua hệ thống bạch huyết và cuối cùng, thoát vào tĩnh mạch dưới đòn để đến máu. Trong không gian nội bào, các axit béo chuỗi dài liên kết với carnitine để vận chuyển vào ty thể cho quá trình oxy hóa B tiếp theo. Ở các trạng thái thiếu hụt carnitine góp phần gây suy dinh dưỡng protein nghiêm trọng (ví dụ, kém hấp thu mãn tính, tắc ruột non, đói), các axit béo chuỗi dài này không thể được sử dụng hiệu quả và thay vào đó dẫn đến sự tích tụ các axit béo chưa được oxy hóa, suy giảm sự tạo urê, tạo ceton cũng như gluconeogenesis. Di chứng lâm sàng có thể bao gồm gan nhiễm mỡ, gan to, bệnh cơ và tình trạng tâm thần thay đổi.

Ngược lại, quá trình tiêu hóa chất béo chuỗi trung bình diễn ra nhanh chóng và đơn giản. Chất béo chuỗi trung bình không kích thích bài tiết CCK. Sự hấp thu chất béo chuỗi trung bình xảy ra thông qua khuếch tán thụ động dọc theo đường tiêu hóa vào hệ thống cửa liên kết với albumin. Không cần đóng gói hoặc sửa đổi thêm các phân tử chất béo chuỗi trung bình. Hơn nữa, chất béo chuỗi trung bình không phụ thuộc vào hệ thống carnitine acyltransferase để vận chuyển vào ty thể để oxy hóa B. Điều này mang lại khả năng chuyển hóa chất béo chuỗi trung bình nhanh hơn và cải thiện việc sử dụng ngay cả trong tình trạng thiếu protein.

Hầu hết, các chất béo và dầu có nguồn gốc động vật và thực vật đều chứa chất béo trung tính chuỗi dài (ví dụ: cá, bơ, quả hạch, hạt, ngô, đậu phộng, cây rum và dầu đậu nành). Ngược lại, các nguồn chất béo chuỗi trung bình tự nhiên bao gồm dầu dừa và dầu hạt cọ, mặc dù những loại dầu này cũng chứa chất béo trung tính chuỗi dài. Các công thức chất béo chuỗi trung bình thương mại có thể bao gồm dầu chất béo chuỗi trung bình có nguồn gốc tự nhiên; dầu chất béo chuỗi trung bình tổng hợp 100% (được sản xuất từ ​​các axit béo chuỗi trung bình được thủy phân từ dầu dừa hoặc dầu hạt cọ, được tinh chế và sau đó este hóa lại thành xương sống glycerol); hỗn hợp vật lý (hỗn hợp chất béo chuỗi trung bình và chất béo trung tính chuỗi dài) hoặc lipid có cấu trúc.

Lipid có cấu trúc là các phân tử lipid tổng hợp với sự pha trộn của các axit béo chuỗi trung bình và/ hoặc chuỗi dài gắn với xương sống của glycerol. Trong bối cảnh lâm sàng, không có gì lạ khi các chuyên gia chăm sóc sức khỏe khuyên bệnh nhân của họ sử dụng dầu dừa để lấy chất béo chuỗi trung bình. Tuy nhiên, tùy thuộc vào từng trường hợp, điều này có thể làm trầm trọng thêm tình trạng kém hấp thu chất béo do hàm lượng chất béo trung tính chuỗi dài. Công thức đường ruột bán nguyên tố và nguyên tố thường bao gồm chất béo chuỗi trung bình để giảm thiểu nhu cầu tiêu hóa trước khi hấp thụ, mặc dù chất béo trung tính chuỗi dài cũng có thể được bao gồm như một nguồn EFAs. Các ứng dụng lâm sàng có thể bao gồm rối loạn kém hấp thu do suy tuyến tụy hoặc bệnh ruột non nặng.

Uống quá nhiều dầu chất béo trung tính chuỗi trung bình qua đường miệng có liên quan đến chứng đau dạ dày ruột, chẳng hạn như khó chịu ở bụng, chuột rút, đầy hơi, chướng bụng và tiêu chảy. Một muỗng canh (15 mL) dầu chất béo chuỗi trung bình chứa 14 gam chất béo và 115 calo. Liều tối đa hàng ngày là 50-100 gam đã được đề xuất để cải thiện dung nạp đường tiêu hóa; điều này tương đương với 4-7 muỗng canh (60-100 mL) mỗi ngày (56-98 gram chất béo và 460-805 calo).

Liều hàng ngày của chất béo chuỗi trung bình nên được tăng lên khi dung nạp đến liều tối đa hàng ngày, đồng thời chia đều liều cho tất cả các bữa ăn. Chất béo chuỗi trung bình có thể dễ dàng trộn vào nhiều loại thực phẩm và đồ uống. Nếu chất béo chuỗi trung bình được sử dụng trong nấu nướng, nhiệt độ phải được giữ dưới 150 ° C (302 ° F) để giảm nguy cơ oxy hóa, nếu không hương vị của thực phẩm có thể bị ảnh hưởng.

Một muỗng canh dầu chất béo chuỗi trung bình cũng có thể được sử dụng qua ống nạp bằng ống tiêm cùng với một lượng nước 30 ml xả trước và sau khi dùng. Ở bệnh nhân bị hạn chế chất béo nghiêm trọng, một nguồn EFAs sẽ cần được cung cấp trong chế độ ăn uống cùng với việc bổ sung chất béo chuỗi trung bình để ngăn ngừa thiếu hụt EFA. Dầu chất béo chuỗi trung bình không cần toa bác sĩ. Mặc dù chất béo chuỗi trung bình có những đặc điểm riêng biệt, nó không được coi là một loại thuốc chữa bách bệnh và việc sử dụng nó nhằm mục đích sử dụng cùng với các liệu pháp khác để điều trị chứng rối loạn.

• Suy tuyến tụy

Suy tuyến tụy được đặc trưng bởi sự gián đoạn chức năng ngoại tiết của tuyến tụy, có thể dẫn đến giảm tổng hợp và/ hoặc giải phóng các enzym tuyến tụy thường hỗ trợ tiêu hóa các chất dinh dưỡng trong ruột non, đặc biệt là chất béo trung tính chuỗi dài trong chế độ ăn uống. Nó có thể phát sinh trong viêm tụy cấp tính hoặc mãn tính, xơ nang và do hậu quả của việc cắt bỏ tuyến tụy. Can thiệp chính cho suy tụy là liệu pháp thay thế men tụy và đôi khi là liệu pháp ức chế axit.

Tại thời điểm này, có một số nghiên cứu hạn chế về tác động của dầu chất béo chuỗi trung bình uống trong bệnh suy tuyến tụy. Tuy nhiên, vì chất béo chuỗi trung bình không yêu cầu các enzym tuyến tụy để tiêu hóa, nên xem chúng như một nguồn cung cấp calo bổ sung cho những bệnh nhân này là hợp lý nếu cần.

Trong viêm tụy mãn tính, người ta quan tâm đến việc sử dụng chất béo trung tính chuỗi trung bình để giúp giảm đau sau ăn. Một nghiên cứu nhỏ trên 8 bệnh nhân viêm tụy mãn tính có đủ enzym tuyến tụy cho thấy tiêu thụ một công thức đường ruột nguyên tố có chứa chất béo chuỗi trung bình (69% tổng hàm lượng chất béo; 9,8 gam mỗi lon), ít nhất 3 lần mỗi ngày trong 10 tuần và 20 gam chất béo từ chế độ ăn uống mỗi ngày, làm tăng mức CCK huyết thanh tối thiểu cũng như giảm đáng kể đau bụng sau ăn.

Một nghiên cứu trên 17 trẻ em bị xơ nang không tìm thấy sự khác biệt về tỷ lệ hấp thu giữa công thức đường ruột cao phân tử (Isocal) có thay thế enzym tụy và công thức đường ruột nguyên tố (Peptamen) có chứa chất béo chuỗi trung bình không có thay thế enzym.

• Rò dưỡng trấp

Rò dưỡng trấp là một chất lỏng màu đục hoặc màu sữa, chủ yếu bao gồm các chylomicrons chứa chất béo trung tính chuỗi dài và dịch bạch huyết. Chyle bắt nguồn từ ruột non, nơi các chylomicrons được hình thành và hấp thụ vào hệ thống bạch huyết thông qua vi khuẩn. Chyle sau đó đi qua hệ thống bạch huyết và đi vào tuần hoàn tĩnh mạch qua ống ngực. Sự tắc nghẽn hoặc tổn thương hệ thống bạch huyết có thể dẫn đến rò dưỡng trấp vào khoang màng phổi, màng ngoài tim hoặc màng bụng. Các nguyên nhân phổ biến của rò rỉ dưỡng trấp bao gồm ung thư, nhiễm trùng, bức xạ và chấn thương.

Ban đầu, việc quản lý dinh dưỡng khi bị rò dưỡng trấp có thể bao gồm hạn chế chất béo hoặc không có chất béo, dinh dưỡng đường ruột nguyên tố với chất béo chuỗi trung bình hoặc chế độ ăn giàu protein có bổ sung chất béo chuỗi trung bình.

Những biện pháp can thiệp này chỉ nên được sử dụng trong thời gian ngắn (khoảng 2 tuần), vì có nguy cơ phát triển thiếu hụt EFA khi hạn chế chất béo trung tính chuỗi dài trong chế độ ăn uống kéo dài. Khi lỗ rò rỉ được đóng lại, thực phẩm có thể được đưa dần vào chế độ ăn. Nếu rò dưỡng trấp vẫn tiếp tục tồn tại bất chấp những can thiệp này thì chỉ định nuôi dưỡng qua đường tĩnh mạch. Với dinh dưỡng qua đường tiêu hóa, không cần hạn chế nhũ tương lipid tiêm tĩnh mạch, vì chúng hoàn toàn đi qua đường tiêu hóa và hệ thống bạch huyết.

• Hội chứng ruột ngắn

Hội chứng ruột ngắn được định nghĩa bởi sự giảm đáng kể về mặt giải phẫu (hoặc chức năng) chiều dài ruột non, do đó dẫn đến khả năng tiêu hóa và hấp thụ của ruột non bị tổn hại. Tình trạng kém hấp thu đáng kể được quan sát thấy ở những bệnh nhân này thường biểu hiện như tiêu chảy, sụt cân không chủ ý, rối loạn dịch và điện giải. Cơ sở lý luận đằng sau việc sử dụng chất béo trung tính chuỗi trung bình trong hội chứng ruột ngắn là cung cấp lượng calo được hấp thụ hiệu quả với nhu cầu tối thiểu cho quá trình tiêu hóa trước đó.

Tóm lại, chất béo chuỗi trung bình có các đặc tính tiêu hóa, hấp thụ và oxy hóa độc đáo nên được sử dụng trong sinh bệnh hệ tiêu hóa. Sự hấp thụ dễ dàng của chất béo trung tính chuỗi trung bình mà không cần mật hoặc các enzym tuyến tụy làm cho chúng trở thành một nguồn cung cấp calo tốt trong việc gây ra tình trạng kém hấp thu và tăng tiết mỡ do các bệnh, chẳng hạn như suy tụy hoặc suy mật. Do khả năng vượt qua hệ thống bạch huyết, chất béo chuỗi trung bình cũng có thể đóng vai trò như một nguồn lipid cho những bệnh nhân bị rò rỉ dưỡng trấp.

Tài liệu tham khảo:

1. Neha D. Shah, Berkeley N. Limketkai, The Use of Medium-Chain Triglycerides in Gastrointestinal Disorders, Nutrition issues in gastroenterology, series #160, practicalgastro.
2. Bach AC, Babayan VK. Medium-chain triglycerides: an update. Am J Clin Nutr. 1982;36(5):950-62. 2. Gropper SS. Advanced nutrition and human metabolism. 6th Ed. ed. Belmont, OH: Cengage Learning; 2012.