Xét nghiệm đờm AFB chẩn đoán bệnh lao phổi

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Tiến sĩ, Bác sĩ Đoàn Thị Hồng Hạnh - Trưởng khoa Xét nghiệm - Khoa Xét nghiệm - Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Hạ Long

Xét nghiệm đờm AFB có đặc điểm là đơn giản, cho kết quả nhanh, chi phí thấp. Tất cả người bệnh nghi ngờ mắc bệnh lao phổi đều được thực hiện xét nghiệm này.

Theo Tổ chức Y tế thế giới, bệnh lao hiện nay vẫn còn là một trong những nguyên nhân gây tử vong lớn trên thế giới, nhất là ở những nước đang phát triển. Tỷ lệ mắc bệnh lao phổi ngày càng gia tăng, theo thống kê năm 1990 trên thế giới có 6.6 triệu trường hợp mắc lao, năm 2000 có 8.3 triệu trường hợp và năm 2006 có 9.24 triệu trường hợp. Ước tính mỗi năm trên thế giới có khoảng 3.5-4 triệu bệnh nhân mới và khoảng 2 triệu người chết vì bệnh lao phổi, con số thực tế có thể cao hơn nhiều so với ước tính. Việt Nam là nước đứng thứ 12 trong tổng số 22 nước có tỷ lệ nhiễm cao nhất thế giới, đứng thứ 3 tại Châu Á. Theo khảo sát quốc gia về tỷ lệ nhiễm bệnh lao trong năm 2010, tỷ lệ nhiễm lao là 307,2 trường hợp trên 100.000 dân số trưởng thành, khoảng 24000 người chết do bệnh lao phổi mỗi năm.

Lao là bệnh truyền nhiễm do vi khuẩn lao Mycobacterium tuberculosis gây nên. Vi khuẩn lao là các vi khuẩn ưa khí, kháng cồn, kháng acid (viết tắt là AFB: acid fast bacilli), có vỏ phospholipid dày, khó thấm thuốc và khó điều trị. Lao có thể gặp ở tất cả các bộ phận trong cơ thể, trong đó lao phổi là thể lao phổ biến nhất, chiếm tỷ lệ 85-90% tổng số ca bệnh. Lao phổi cũng là thể lao duy nhất lây sang người xung quanh do tiếp xúc. Bệnh lao phổi rất dễ lây từ người bệnh lao phổi sang người khác qua các giọt đờm nhỏ li ti chứa vi khuẩn khi người bệnh ho, hắt hơi, nói chuyện. Nếu không được phát hiện và điều trị, trung bình một bệnh nhân lao phổi có thể lây cho khoảng 10 người khác, đây là mối nguy cơ lớn cho sức khỏe cộng đồng.

Bệnh lao phổi thường có các biểu hiện lâm sàng như ho khạc kéo dài trên 2 tuần, sốt nhẹ về chiều, sụt cân, ra mồ hôi trộm, chán ăn, tổng trạng toàn thân mệt mỏi và yếu. Triệu chứng điển hình nhất là ho, ban đầu ho khan, sau đó ho khạc ra đờm mủ hoặc đờm máu.

Khi nghi ngờ bệnh nhân mắc bệnh lao phổi, để chẩn đoán xác định, bác sĩ sẽ chỉ định bệnh nhân thực hiện các xét nghiệm như xét nghiệm đờm AFB, xét nghiệm Xpert MTB/RIF, nuôi cấy tìm vi khuẩn lao,... Với ưu điểm là nhanh, đơn giản, dễ thực hiện, xét nghiệm đờm AFB là xét nghiệm thường quy, được sử dụng nhiều nhất. Mẫu đờm của bệnh nhân sẽ được nhuộm bằng kỹ thuật Ziehl-Neelsen, là kỹ thuật dùng để phát hiện vi khuẩn kháng cồn kháng acid. Mẫu bệnh phẩm sau đó sẽ được soi để phát hiện vi khuẩn trên kính hiển vi quang học.

3.1. Cách lấy đờm xét nghiệm

Theo hướng dẫn của Bộ Y tế hiện nay, để thuận tiện cho người bệnh có thể chẩn đoán được trong ngày đến khám bệnh, bệnh nhân mắc bệnh lao phổi có thể lấy hai mẫu đờm tại nơi khám bệnh, trong đó, thời điểm lấy mẫu 1 và mẫu 2 phải cách nhau ít nhất là hai giờ. Để đảm bảo kết quả xét nghiệm đờm chính xác, bệnh nhân phải thực hiện lấy đờm theo các bước như sau:

• Hít thở vào thật sâu
• Thở ra thật mạnh
• Hít vào thật sâu, thở ra thật mạnh (lần 2)
• hít sâu, thở mạnh lần 3, ho khạc thật sâu từ trong phổi
• Đặt cốc đờm (đã mở nắp) vào sát miệng, đổ đờm vào đáy cốc, vặn chặt nắp.
• Nộp cốc đờm và phiếu xét nghiệm cho nhân viên y tế
• Súc miệng sạch bằng nước thường trước khi lấy đờm
• Hít vào thật sâu, thở ra thật mạnh. Nhắc lại 3 lần để tạo cơn ho
• Ho khạc đờm sâu từ trong lồng ngực
• Mở nắp cốc đờm đưa lại gần miệng, nhổ đờm vào trong cốc
• Đậy nắp cốc đờm, xoáy chặt nắp
• Trường hợp khó khạc đờm hỗ trợ bằng cách vỗ rung, uống thuốc long đờm hoặc khí dung nước muối ấm.

Lưu ý, nếu lượng đờm lấy quá ít (<2ml) và không có chất nhày mủ, bệnh nhân phải làm lại các bước trên để có mẫu đờm đạt chất lượng.

3.2. Phương pháp tiến hành và cách đọc kết quả xét nghiệm đờm AFB

Do vách tế bào vi khuẩn lao có một lượng lớn acid mycolic nên khi sử dụng phương pháp nhuộm Gram truyền thống, các vi khuẩn lao rất khó bắt màu. Để phát hiện được vi khuẩn lao trên mẫu đờm, các kỹ thuật viên xét nghiệm sẽ tiến hành nhuộm tiêu bản chứa đờm theo phương pháp Ziehl-Neelsen. Thuốc nhuộm có chứa phenol và hơ nóng khi nhuộm nên fuchsin sẽ ngấm qua vách của vi khuẩn. Do tính kháng acid-cồn nên sau khi tẩy màu bằng dung dịch cồn-acid 3%, AFB vẫn giữ được màu đỏ Fuchsin trong khi các tế bào và vi khuẩn khác bị tẩy mất màu đỏ. Tiêu bản sau đó được nhuộm nền bằng dung dịch xanh methylen 0.3% tạo sự tương phản giữa AFB màu đỏ trên nền xanh sáng.

3.3. Tiêu chuẩn chẩn đoán lao phổi dựa trên kết quả xét nghiệm đờm AFB

Theo kết quả xét nghiệm đờm, bệnh lao phổi được chia thành 2 loại là lao phổi AFB(+) và lao phổi AFB (-). Chẩn đoán xác định lao phổi AFB (+) khi có ít nhất một mẫu đờm có kết quả soi AFB dương tính, xét nghiệm được thực hiện tại các phòng xét nghiệm được kiểm chuẩn bởi Chương trình chống lao quốc gia.

Bệnh nhân được chẩn đoán lao phổi AFB (-) khi có ít nhất 2 mẫu đờm AFB có kết quả soi là âm tính, tuy nhiên khi dùng phương pháp nuôi cấy (hoặc các kỹ thuật mới như Xpert MTB/RIF) lại phát hiện có vi khuẩn lao trong đờm. Hoặc bệnh nhân tuy kết quả soi đờm âm tính, nhưng dựa vào triệu chứng lâm sàng, hình ảnh nghi lao trên X-quang phổi, bệnh nhân HIV (+) hoặc không đáp ứng với điều trị kháng sinh phổ rộng, các thầy thuốc chuyên khoa sẽ hội chẩn và xác định tình trạng lao phổi AFB (-) của bệnh nhân.

Lao phổi AFB (+) có tính lây lan mạnh, là nguy cơ lớn đối với sức khỏe cộng đồng. Lao phổi AFB (-) tuy khả năng lây ít hơn nhưng vẫn gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe người bệnh. Người mắc bệnh lao phổi, cả AFB dương tính và âm tính đều cần được điều trị theo phác đồ của Bộ Y tế, cách ly trong thời gian điều trị để hạn chế lây lan cho cộng đồng.

Để đăng ký thăm khám tại Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec, Quý khách có thể liên hệ Hệ thống Y tế Vinmec trên toàn quốc hoặc đăng ký trực tuyến TẠI ĐÂY.

XEM THÊM

• Lao hạch và lao phổi khác nhau thế nào?
• Bệnh lao có mấy loại?
• Bệnh lao hạch có chữa khỏi được không?